Ο θαλάσσιος κόσμος της χώρας μας είναι ένας από τους πλουσιότερους οικότοπους στην ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου. Η πρόσφατη επικαιροποίηση του Κόκκινου Καταλόγου, ωστόσο, είναι, κατά το μάλλον ή ήττον, ανησυχητική: περισσότερα από 11.500 είδη αξιολογήθηκαν, μεταξύ αυτών και οι καρχαρίες, τα σαλάχια και οι χίμαιρες, και κρίθηκαν αντιμέτωπα με σοβαρές απειλές, σημαίνοντας κόκκινο συναγερμό.
Τα καρχαριοειδή και εν γένει οι χονδριχθύες, με ρόλο-κλειδί στα θαλάσσια οικοσυστήματα, ρυθμίζουν τους πληθυσμούς άλλων ειδών και διατηρούν τη φυσική ισορροπία. Οπως μας εξηγεί ο Ιωάννης Γιώβος, Shark Specialist Expert του IUCN και πρόεδρος της Πανευρωπαϊκής Ενωσης για τους Καρχαρίες και τα Σαλάχια, που συμμετείχε στην επικαιροποίηση του Κόκκινου Καταλόγου με πλειάδα φορέων και επιστημόνων από Ελλάδα και Ευρώπη, «ως κυρίως μεσαίου επιπέδου θηρευτές, τουλάχιστον στα νερά της Μεσογείου, αυτά τα είδη βοηθούν, διά των πολύπλοκων τροφικών σχέσεων, στη διατήρηση του θαλάσσιου οικοσυστήματος».
Αυτή τη στιγμή, στα ελληνικά ύδατα έχουν καταγραφεί 33 είδη καρχαριών, 29 είδη σαλαχιών και 1 είδος χίμαιρας, στοιχεία που καθιστούν τα εγχώρια θαλάσσια ύδατα σε σημαίνοντα βιότοπο της ευρύτερης περιοχής.
Τα δεδομένα, βέβαια, που έχουμε πλέον στη διάθεσή μας δείχνουν ότι το 68% των καρχαριών, το 48% των σαλαχιών και η μοναδική χίμαιρα της περιοχής κινδυνεύουν με εξαφάνιση. Μάλιστα, μεγάλο ποσοστό των παραπάνω έχουν ενταχθεί στην κατηγορία «κρισίμως κινδυνεύοντα».
«Οι καρχαρίες είναι τα νέα δελφίνια και χελώνες»
Ο επιστήμων τον οποίον συμβουλευθήκαμε λέει ότι τα καρχαριοειδή αντιμετωπίζονται πλέον όπως τα δελφίνια και οι χελώνες στο πρόσφατο παρελθόν. Εννοεί, ασφαλώς, ότι έχουν φτάσει σε σημείο να θεωρούνται εν πολλοίς προστατευόμενα, παρότι, όπως επισημαίνει, είναι περίπλοκος ο τρόπος της σήμανσής τους για την αλίευση και την κατανάλωση. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα έναν δαίδαλο καθημερινής γραφειοκρατίας –και εντέλει παρανομίας– καθώς ούτε το Λιμενικό Σώμα ούτε ασφαλώς και οι καταναλωτές γνωρίζουν αν αυτό που έχουν μπροστά τους είναι το ένα ή το άλλο είδος.
Αυτή, όμως, δεν είναι η μεγαλύτερη απειλή για τα είδη που συζητούμε. «Η μεγαλύτερη, μακράν σημαντικότερη από τη δεύτερη, είναι η παρεμπίπτουσα αλίευση. Δηλαδή, τα καρχαριοειδή συχνά καταλήγουν στα δίχτυα των αλιέων κατά λάθος, ανάμεσα στα άλλα ψάρια και θαλασσινά που αλιεύουν».
Επειδή μιλάμε για είδη που μπορεί να ζυγίζουν τόνους, οι αλιείς, προκειμένου να τα σηκώσουν και να τα ρίξουν πάλι στη θάλασσα, τα σηκώνουν με έναν γερανό που δένεται στην ουρά. Κατ’ αυτόν τον τρόπο τραυματίζονται θανάσιμα τα ζωτικά τους όργανα και αργότερα χάνουν τη ζωή τους.
Κι ενώ η πλειονότητα των αλιέων τα αναδρομολογεί στη θάλασσα, ορισμένες φορές αυτό γίνεται με τον λανθασμένο τρόπο καθιστώντας τα είδη εν πολλοίς νεκρά. «Για παράδειγμα, επειδή μιλάμε για είδη που μπορεί να ζυγίζουν τόνους, οι αλιείς, προκειμένου να τα σηκώσουν και να τα ρίξουν πάλι στη θάλασσα, τα σηκώνουν με έναν γερανό που δένεται στην ουρά. Αυτά τα είδη, όμως, επειδή έχουν μάθει να διαβιούν στη θάλασσα, άρα χωρίς βαρύτητα, κατ’ αυτόν τον τρόπο τραυματίζονται θανάσιμα τα ζωτικά τους όργανα και αργότερα χάνουν τη ζωή τους», σύμφωνα με τον Ιωάννη Γιώβο.
Η δεύτερη απειλή, όπως τονίζει ο συνομιλητής μας, είναι η ρύπανση των θαλασσών και η παράκτια ανάπτυξη, που μειώνουν τους βιώσιμους οικοτόπους για τα είδη αυτά. «Ωστόσο, δεν έχουμε τα απαραίτητα δεδομένα για να μετρήσουμε κάτι τέτοιο. Γνωρίζουμε, όμως, από την επιστημονική εμπειρία ότι τα περισσότερα είδη αναζητούν παραλίες για να γεννήσουν και να εκθρέψουν τα “μικρά” τους. Τα είδη, έτσι, τείνουν πλέον να απομακρύνονται από τις ακτές, καθιστώντας έτι δυσκολότερη την αναπαραγωγή τους».
Οι δύο επίσης σημαντικές απειλές, χωρίς ωστόσο επαρκή δεδομένα προσώρας, είναι η ρύπανση των θαλασσών και η παράκτια ανάπτυξη, καθώς και η κλιματική κρίση.
Η τρίτη απειλή, όπως θα περίμενε κανείς, είναι η κλιματική κρίση και η θέρμανση των θαλασσών. «Ούτε, όμως, εδώ έχουμε αρκετά δεδομένα· είναι μία επίσης υπομελετημένη απειλή. Στη Μεσόγειο, την τελευταία περίοδο έχουμε αρχίσει σιγά σιγά να μετρούμε αυτά τα στοιχεία. Και πάλι εμπειρικά βέβαια, γνωρίζουμε ότι υπάρχει ένα θερμοκρασιακό εύρος στο οποίο αυτά τα είδη μπορούν να επιβιώσουν υγιώς».
Πρωτοβουλίες και εργαλεία για την προστασία
Σύμφωνα με την πρόσφατη έκθεση, πάντως, είδη όπως ο Τραχύβατος και οι Αγγελοκαρχαρίες της Ελλάδας –που μπορεί να μην τα βλέπουμε συχνά ή να μην τα έχουμε καν ακούσει, αλλά η παρουσία τους είναι ζωτικής σημασίας για τη θάλασσα– κατατάσσονται πλέον στα κρισίμως κινδυνεύοντα είδη. Παράλληλα, για 19 είδη καρχαριών και σαλαχιών (7 καρχαρίες και 12 σαλάχια) τα διαθέσιμα δεδομένα είναι ανεπαρκή, γεγονός που δυσχεραίνει την προστασία τους. Αυτή η αξιολόγηση σηματοδοτεί την ανάγκη για άμεση λήψη μέτρων.
Θεωρούμε ιδιαίτερα σημαντική τη συνεχή εκπαίδευση των αλιέων σε διάφορα επίπεδα, ενώ παράλληλα απαιτείται συνεχής εκπαίδευση και στους ελεγκτικούς μηχανισμούς σχετικά με την κατάσταση του πληθυσμού κάθε είδους, αλλά και την αναγνώρισή τους.
Σε επικοινωνία που είχαμε με την iSea, που συνέβαλε στη σύνταξη του Κόκκινου Καταλόγου, η οργάνωση επισημαίνει ότι «θεωρούμε ιδιαίτερα σημαντική τη συνεχή εκπαίδευση των αλιέων για την αναγνώριση των προστατευόμενων ειδών και την υιοθέτηση υπεύθυνων πρακτικών, όπως η απελευθέρωσή τους, αλλά και η βελτίωση των πρακτικών τους, όπως η προσαρμογή του εξοπλισμού τους, με στόχο την αύξηση του ποσοστού επιβίωσης των ειδών αυτών όταν αλιεύονται κατά λάθος. Παράλληλα, απαιτείται συνεχής εκπαίδευση και στους ελεγκτικούς μηχανισμούς σχετικά με την κατάσταση του πληθυσμού κάθε είδους, αλλά και την αναγνώρισή τους».
Η αναγνώριση, άλλωστε, έχει τη δική της σημασία· είναι το πρώτο βήμα, όπως αυτός ο οδηγός αναγνώρισης, για να σταματήσει η παράνομη αλίευση και να προστατευθούν τα πιο ευάλωτα είδη. Εξάλλου, πώς να σώσεις κάτι που δεν γνωρίζεις;
Η ευκαιρία
Εξ όσων συνάγεται από τη συνομιλία της «Κ» με τους επιστήμονες, η προστασία των χονδριχθύων δεν είναι απλώς θέμα περιβαλλοντικής ευαισθησίας. Είναι βασική προϋπόθεση για την υγεία των θαλάσσιων οικοσυστημάτων και την αλιευτική βιωσιμότητα. Η υιοθέτηση βιώσιμων πρακτικών αλιείας, η αυστηρότερη εφαρμογή των νόμων, η ενίσχυση της έρευνας και η ευαισθητοποίηση του κοινού είναι τα κύρια μέτρα που πρέπει να ληφθούν.
Η υιοθέτηση βιώσιμων πρακτικών αλιείας, η αυστηρότερη εφαρμογή των νόμων, η ενίσχυση της έρευνας και η ευαισθητοποίηση του κοινού είναι τα κύρια μέτρα που πρέπει να ληφθούν.
Η Ελλάδα, διαθέτοντας πλούσια θαλάσσια κληρονομιά, έχει την ευκαιρία να ηγηθεί της διατήρησης της θαλάσσιας βιοποικιλότητας, που κρύβει στα βάθη της κόσμους που κινδυνεύουν να σβήσουν πριν καν τους γνωρίσουμε. Οπως και να ’χει, αν συνεχίσουμε να αγνοούμε τις προειδοποιήσεις, η «6η Μαζική Εξαφάνιση» ειδών θα καταστεί ανεπίστροφη.
Τα καρχαριοειδή είναι μόνο ένα μέρος ενός πολύπλοκου οικοσυστήματος που υποστηρίζει τη ζωή στις θάλασσες. Κι ας είναι συχνά παρεξηγημένα πλάσματα, που περιβάλλονται από… μύθους – στην Ελλάδα, δεν κινδυνεύουμε από επιθέσεις, καθώς τρέφονται με είδη πελαγικά. Μπορεί να είναι άγρια είδη, αλλά δεν υπάρχει φόβος, όπως λέει ο Ιωάννης Γιώβος, για τέτοια περιστατικά, αν δηλαδή δεν τα ταΐζουμε «όπως στη Β. Αφρική, προσκαλώντας τα στην ακτή για τουριστικούς λόγους».
