Σύμφωνα με την πιο πρόσφατη έκθεση του ΠΟΥ, τα προβλήματα ψυχικής υγείας προσβάλλουν περισσότερα από 1 δισ. άτομα παγκοσμίως προκαλώντας έντονο ψυχικό πόνο στους ανθρώπους. Και όπως μαρτυρούν τα δεδομένα, η ψυχική υγεία «τσαλακώνεται» συχνά κατά την ανήλικη ζωή, γεγονός που καθιστά σαφές πως η πρόληψη και η αντιμετώπιση θα πρέπει να ξεκινούν από νωρίς.
Αυτό είναι το μήνυμα που επικοινωνεί ο ομότιμος καθηγητής Παιδοψυχιατρικής της Ιατρικής Σχολής του ΕΚΠΑ, Γεράσιμος Α. Κολαΐτης, με αφορμή την αυριανή Παγκόσμια Ημέρα Ψυχικής Υγείας. Και έπειτα στο κείμενο που ακολουθεί και έχει επιμεληθεί αναδεικνύει μεταξύ άλλων το έλλειμμα φροντίδας. Αρκεί κανείς να αναλογιστεί πως ποσοστό 50% αυτών των προβλημάτων ψυχικής υγείας ξεκινά πριν από την ηλικία των 14 και 75% πριν από την ηλικία των 24 ετών. Ωστόσο, η πλειονότητα των ανηλίκων με σημαντικές ανάγκες ψυχικής υγείας δεν φτάνει στις υπηρεσίες παιδιών και εφήβων, αφού μόλις το 20% απευθύνεται για βοήθεια σε αυτές ενώ το 50% διακόπτει την παρακολούθησή του κατά τη μετάβαση στις υπηρεσίες ενηλίκων.
Πρόληψη
Οι αυξανόμενες, ιδιαίτερα την τελευταία πενταετία, ανάγκες ψυχικής υγείας προκύπτουν από πολλές μελέτες, μεταξύ των οποίων και εκείνες του Διακρατικού Δικτύου Global Child Adolescent Mental Health Study (GCAMHS), σε μαθητές 13-15 ετών από 28 χώρες και 4 ηπείρους. Η ανάλυση των ελληνικών δεδομένων σε δείγμα 5.612 εφήβων έδειξε επιβαρυμένη ψυχική υγεία των εφήβων και σημαντικά αυξημένες εμπειρίες bullying, καθώς και υψηλά ποσοστά αυτοτραυματισμών (25,5%), αυτοκτονικού ιδεασμού (28,1%) και αποπειρών (8,4%). Παρά ταύτα, σε όλον τον κόσμο, και ιδιαίτερα σε χώρες χαμηλού εισοδήματος, τα συστήματα ψυχικής υγείας παραμένουν υποχρηματοδοτούμενα, κατακερματισμένα και συχνά μη προσβάσιμα. Οπως τονίζει η παραπάνω έκθεση, αυτά τα στοιχεία δεν είναι απλοί αριθμοί, αλλά μια κλήση αφύπνισης, με πολλά ακόμα κενά στην πρόληψη και προαγωγή της ψυχικής υγείας.
Αυτές οι ακάλυπτες ανάγκες προκύπτουν ξεκάθαρα και από την ανάλυση δεδομένων από 13.000 εφήβους 13-18 ετών από οκτώ ασιατικές και ευρωπαϊκές χώρες, που συμμετείχαν αρχικά στο παραπάνω Δίκτυο. Αν και σημαντικό ποσοστό σκέφτηκε ή αναζήτησε ανεπίσημα βοήθεια από συγγενείς, συνομηλίκους, εκπαιδευτικούς κ.λπ., πολύ μικρό ποσοστό αναζήτησε επίσημα βοήθεια από ειδικούς ψυχικής υγείας, ιδιαίτερα στις μέσου εισοδήματος χώρες (λιγότερο του 1% έναντι 2%-7% στις χώρες υψηλού εισοδήματος).
Κώδων κινδύνου
Από τους εφήβους με υψηλά επίπεδα προβλημάτων συναισθήματος και συμπεριφοράς, ποσοστό 1%-2% στις μέσου εισοδήματος χώρες και 6%-25% στις υψηλού εισοδήματος χώρες αναζήτησαν επίσημα βοήθεια (με τα κορίτσια να υπερβαίνουν τα αγόρια). Σε άλλη μελέτη του ίδιου Δικτύου, και σε δείγμα 22.000 εφήβων από 13 χώρες, 31,4% των μαθητών ένιωθε ανασφάλεια στο σχολικό περιβάλλον (2011-2017), αίσθημα που σχετιζόταν με εμπειρίες θυματοποίησης, προβλήματα ψυχικής υγείας και την αίσθηση πως οι εκπαιδευτικοί δεν τους φρόντιζαν.
Σε συνέχεια των παραπάνω ανησυχητικών δεδομένων, ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον πρόσφατο εύρημα κρούει ακόμα πιο έντονα τον κώδωνα του κινδύνου για τους εφήβους και τους νεαρούς ενηλίκους. Σε πρόσφατη ανάλυση (2025) περισσότερων από 10 εκατ. απαντήσεων από τα Κέντρα Ελέγχου και Πρόληψης Νοσημάτων ΗΠΑ (1993-2024), δεδομένων από 40.000 νοικοκυριά του Ην. Βασιλείου (2009-2023) και σχεδόν 2 εκατ. απαντήσεων από 44 χώρες (Global Minds Project, 2020-2025), οι ερευνητές δεν εντόπισαν στοιχεία που να μαρτυρούν κρίση μέσης ηλικίας, ένα ψυχικό φαινόμενο που κάποτε έμοιαζε αναπόφευκτο. Η θεωρούμενη «κορύφωση της δυστυχίας» έχει επιπεδωθεί και αντί να κορυφώνεται στη μέση ηλικία (U-shape), η κακή ψυχική υγεία είναι πλέον πιο έντονη στους νέους ενηλίκους, ιδιαίτερα στα άτομα της Gen Z. «Σήμερα, η ψυχική δυσφορία είναι υψηλότερη στους νέους και μειώνεται με την ηλικία. Αυτή είναι μια τεράστια αλλαγή σε σχέση με το παρελθόν… [και] υποδηλώνει μια σοβαρή κρίση ψυχικής υγείας μεταξύ των νέων, που πρέπει να αντιμετωπιστεί».
Οι αιτίες
Πιθανολογούμενες αιτίες της μετατόπισης της δυστυχίας στις νεαρές ηλικίες είναι οικονομικές προκλήσεις, συμπεριλαμβανομένων των παρατεταμένων επιπτώσεων της ύφεσης στις προοπτικές εργασίας και στέγασης, η μείωση της χρηματοδότησης για υγειονομική περίθαλψη και υπηρεσίες ψυχικής υγείας, η διαρκής επίδραση της πανδημίας COVID-19 στην κοινωνική και συναισθηματική ευημερία, και η αυξημένη χρήση των social media και smartphones, η οποία φαίνεται να συνδέεται με την επιδείνωση της ψυχικής υγείας, ιδίως των νέων γυναικών.
Η πρόληψη και προαγωγή της ψυχικής υγείας συνεπώς φαίνεται πως είναι μονόδρομος με σύντομες, εστιασμένες και αποδεδειγμένης επιστημονικά αποτελεσματικότητας παρεμβάσεις στις οικογένειες και μέσω του σχολείου, όπως η μέθοδος «Ας Μιλήσουμε για τα Παιδιά» (Let’s Talk about Children – LTC), στο πλαίσιο της οποίας είχαμε εκπαιδεύσει παλαιότερα επαγγελματίες υγείας και ψυχικής υγείας, ενώ προσφάτως εκπαιδεύουμε νηπιαγωγούς και δασκάλους/ες για καλύτερη επικοινωνία και συνεργασία με τους γονείς προς όφελος της ευημερίας και καλής ψυχικής υγείας των παιδιών. H ανταπόκριση των λειτουργών υγείας τότε και των εκπαιδευτικών τώρα ήταν και είναι εντυπωσιακή. Τα υπουργεία Υγείας και Παιδείας ενδιαφέρονται;
