Η νόσος Αλτσχάιμερ είναι η πιο συχνή αιτία άνοιας, ευθυνόμενη για το 60–70% των περιστατικών. Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας περισσότεροι από 50 εκατ. άνθρωποι ζουν με άνοια σε όλο τον κόσμο — και ο αριθμός αναμένεται να υπερτριπλασιαστεί έως το 2050. Στην Ελλάδα, πάνω από 160.000 άτομα πάσχουν ήδη από άνοια και άλλα 280.000 παρουσιάζουν ήπια νοητική διαταραχή. Αν υπολογιστούν και οι φροντιστές που στηρίζουν τους ασθενείς, τότε η νόσος επηρεάζει άμεσα περίπου ένα εκατ. Έλληνες.
Με βάση αυτά τα δεδομένα γίνεται αμέσως αντιληπτό γιατί η θεραπεία της νόσου αντιμετωπίζεται σαν το «Ιερό Δισκοπότηρο» της ιατρικής επιστήμης. Πρόκειται για μια αναζήτηση που συνδυάζει τη βαθιά κατανόηση του ανθρώπινου εγκεφάλου, την επιστημονική καινοτομία και την ελπίδα εκατομμυρίων οικογενειών παγκοσμίως.
«Είναι απολύτως κατανοητή η αγωνία όλων όσων φροντίζουν ασθενή με νόσο Αλτσχάιμερ για την ανάπτυξη μιας θεραπείας, καθώς είναι βαθύ το αποτύπωμα της νόσου. Η δική μας έρευνα επικεντρώνεται στην κατανόηση του ανοσοποιητικού συστήματος και της αλληλεπίδρασής του με τον εγκέφαλο, με στόχο την ανάπτυξη νέων θεραπειών για νευροεκφυλιστικές ασθένειες, όπως η νόσος Αλτσχάιμερ» λέει μιλώντας στο ΘΕΜΑ η Δρ Ελίζα Κονοφάγου, Καθηγήτρια Βιοϊατρικής Τεχνολογίας στη Σχολή Μηχανικών & Εφαρμοσμένων Επιστημών του Πανεπιστημίου Κολούμπια της Νέας Υόρκης. Η ίδια, πάντως, δέχεται με αμείωτη ροή μηνύματα από την Ελλάδα για την πορεία των ερευνών της, ενδεικτικό του φορτίου και της αγωνίας των οικογενειών των ασθενών.
Η διακεκριμένη Ελληνίδα ερευνήτρια – η οποία μάλιστα αποτελεί μέλος της Εθνικής Ακαδημίας Ιατρικής των ΗΠΑ, μία από τις υψηλότερες διακρίσεις που απονέμονται στον τομέα της Ιατρικής- έχει επικεντρωθεί τα τελευταία 20 χρόνια στους υπερήχους και στην αξιοποίησή τους τόσο για διαγνωστικούς όσο και για θεραπευτικούς σκοπούς σε πλήθος νόσων, από τον καρκίνο ως τη νόσο Αλτσχάιμερ και Πάρκινσον.
Η αξία των εφετινών Νόμπελ για την έρευνα στο ανοσοποιητικό σύστημα
Η έρευνά της έχει ανοίξει νέους δρόμους και κάθε νέο εύρημα φέρνει την επιστήμη πιο κοντά σε μια θεραπεία που θα μπορούσε αλλάξει ριζικά τη ζωή των ασθενών και των οικογενειών τους. Ωστόσο, όπως λέει περιγράφοντας με ενθουσιασμό το ερευνητικό πεδίο στο οποίο συμπληρώνει σχεδόν τρεις δεκαετίες, «η έρευνα εκτός από αφοσίωση, επιμονή και υπομονή, χρειάζεται και λίγη… τύχη. Όχι απαραίτητα στον ίδιο επιστήμονα, αλλά στο πεδίο εν γένει. Έτσι προχωρά η επιστήμη αλλά και η ζωή μας».
Η βράβευση τριών επιστημόνων με το Νόμπελ για την έρευνά τους στο ανοσοποιητικό σύστημα είναι κατά την Ελληνίδα καθηγήτρια, ένα πολύ δυνατό παράδειγμα, καθώς οι δρόμοι τους είχαν μακρινή και διαφορετική αφετηρία και συναντήθηκαν στην πορεία προς όφελος της επιστήμης και των ασθενών. «Τα τελευταία δέκα χρόνια η επιστήμη του ανοσοποιητικού έχει γνωρίσει ραγδαία ανάπτυξη. Παλαιότερα κατανοούσαμε μόνο πώς δημιουργούνται αυτοάνοσα νοσήματα ή πώς ο καρκίνος αλληλεπιδρά με το ανοσοποιητικό σύστημα. Καθώς τα ανοσοκύτταρα βρίσκονται διάσπαρτα σε όλο το σώμα, δεν ήταν δυνατόν να απομονωθούν εύκολα για ανάλυση. Σήμερα, χάρη σε νέες τεχνολογίες μπορούμε να παρακολουθούμε τη λειτουργία τους σε πολύ μεγαλύτερο βάθος, ακόμα και σε επίπεδο DNA και RNA» εξηγεί. Ωστόσο, η έρευνα απαιτεί υψηλό κόστος και εξειδικευμένα εργαλεία, που συχνά είναι διαθέσιμα σε λίγα κέντρα διεθνώς, όπως προσθέτει.
Έρευνα στο ανοσοποιητικό και τον εγκέφαλο: Από τα ποντίκια στους ασθενείς
Η τεχνολογία που έχει αναπτυχθεί από την ομάδα της Δρας Κονοφάγου μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να «ανοίξει» τον αιματοεγκεφαλικό φραγμό και να χορηγηθεί θεραπεία. «Ο φραγμός αυτός αποτελεί φυσικό μηχανισμό προστασίας του εγκεφάλου, αλλά ταυτόχρονα περιορίζει τη δυνατότητα εισαγωγής φαρμάκων. Οι πρώτες μελέτες ασφαλείας σε ποντίκια περιλάμβαναν ιστολογική ανάλυση για να διαπιστωθεί αν προκαλείται βλάβη στους νευρώνες ή σε εγκεφαλικά κύτταρα, όταν χορηγούσαμε θεραπεία μέσω του αιματοεγκεφαλικού φραγμού καθώς και μελέτες συμπεριφοράς για να αξιολογηθεί μετά τη θεραπεία η λειτουργικότητα των ποντικιών. Αποδείξαμε ότι στις κατάλληλες συνθήκες το άνοιγμα του αιματοεγκεφαλικού φραγμού δεν προκαλεί βλάβη και, επιπλέον, βελτιώνει τη μνήμη των πειραματόζωων. Είδαμε ακόμη ότι οδηγεί σε μείωση συσσωρευμένων πρωτεϊνών, όπως το αμυλοειδές Αβ42 και η πρωτεΐνη Ταφ που σχετίζονται με τη νόσο Αλτσχάιμερ» λέει.
Η παρατήρηση αυτή αποκάλυψε τον κρίσιμο ρόλο των μικρογλοίων, ειδικών ανοσοκυττάρων του εγκεφάλου που λειτουργούν σαν «Pac- Man», όπως τα έχει… βαφτίσει με τους συναδέλφους της, αφού «τρώνε» τις συσσωρευμένες πρωτεΐνες. «Κανονικά αυτά τα κύτταρα παραμένουν σε λανθάνουσα κατάσταση και δεν ενεργοποιούνται λόγω ειδικών υποδοχέων. Όταν όμως διαπερνάμε τον αιματοεγκεφαλικό φραγμό, τα μικρογλοία «ξυπνούν», ενεργοποιούνται και απομακρύνουν το αμυλοειδές Αβ42 και την πρωτεΐνη Ταφ που έχουν συσσωρευθεί στον εγκέφαλο» αναφέρει η κυρία Κονοφάγου.
Μετά τις μελέτες σε ποντίκια, έγιναν μελέτες σε ασθενείς. Τα αποτελέσματα ήταν και πάλι ενθαρρυντικά καθώς έδειξαν ότι τα εξωσωματίδια από τα κύτταρα του εγκεφάλου περιέχουν μοριακά ίχνη που μπορούν να αξιολογηθούν μέσω αιματολογικών αναλύσεων, δίνοντας πληροφορίες για την απομάκρυνση πρωτεϊνών και τη νευροτροφική δραστηριότητα.
Πλέον η Δρ Κονοφάγου ετοιμάζεται για το επόμενο μεγάλο ερευνητικό βήμα, καθώς η ομάδα της έλαβε έγκριση από τον αρμόδιο ρυθμιστικό φορέα των ΗΠΑ, FDA, για να μελετήσει περαιτέρω τη δράση της θεραπείας μέσω του υπέρηχου σε μεγαλύτερο δείγμα ασθενών. «Θέλουμε να δούμε αν μπορεί να γίνει μεγαλύτερη ανοσολογική αλλά και αν τα μικρογλοία μπορούν να κάνουν ακόμη περισσότερα για να ελαττωθεί το αμυλοειδές Αβ42 και η πρωτεΐνη Ταφ που συσχετίζονται με τη νόσο Αλτσχάιμερ» αναφέρει τον μεγάλο στόχο της ομάδας της.
Παράλληλα, ο θεραπευτικός υπέρηχος εφαρμόζεται από την ομάδα της Δρας Κονοφάγου και σε άλλες νόσους μειώνοντας την ανάγκη για επεμβατικά χειρουργεία και βελτιώνοντας την ποιότητα ζωής των ασθενών. Όπως για την αντιμετώπιση του βασικού τρέμουλου ή του καρκίνου του προστάτη ή για τύπους παιδικού καρκίνου (όπως το γλοίωμα).
Η διαδρομή από την Ελλάδα στις ΗΠΑ
Η Δρ Κονοφάγου γεννήθηκε στο Παρίσι αλλά τελείωσε το λύκειο στην Ελλάδα – αποφοίτησε από τη Βαρβάκειο Πρότυπο Σχολή το 1989. Σπούδασε στο Πανεπιστήμιο της Σορβόννης Βιοφυσική και Φυσικοχημεία, ακολούθησαν μεταπτυχιακές σπουδές στη Βιοϊατρική Τεχνολογία στο Imperial College του Λονδίνου και διδακτορικό στη Βιοϊατρική Τεχνολογία στο Πανεπιστήμιο του Χιούστον στο Τέξας, το οποίο και ολοκλήρωσε το 1999. Από το 1999 ως το 2003 η Δρ Κονοφάγου ακολούθησε μεταδιδακτορικές σπουδές στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ, όπου και έλαβε θέση λέκτορα. Το 2003 εξελέγη επίκουρη καθηγήτρια στο Τμήμα Βιοϊατρικής Τεχνολογίας της Σχολής Μηχανικών και Εφαρμοσμένων Επιστημών, όπως και στο Τμήμα Ακτινολογίας του Κολούμπια, και από το 2014 είναι τακτική και επίτιμη καθηγήτρια στο Κολούμπια, όπου διευθύνει το Εργαστήριο Υπερήχων και Ελαστικής Απεικόνισης.
Η σύνδεσή της με την Ελλάδα παραμένει ισχυρή. Η ίδια επιστρέφει τουλάχιστον δύο φορές τον χρόνο στην Ελλάδα, με την οικογένειά της – τον σύζυγό, Σίμο Συμεωνίδη, μοριακό γενετιστή και επενδυτή στο χώρο της βιοτεχνολογίας, και τα δύο παιδιά τους, τον 15χρονο Φίλιππο και τον 13χρονο Άρη – και διατηρεί και ερευνητικές συνεργασίες.
«Συνεργάζομαι με τον «Ευαγγελισμό», ενώ μέσω του προγράμματος Columbia Global με το Πολυτεχνείο με μία χορηγία του ιδρύματος Μποδοσάκη, έχω τη χαρά να συναντώ υποδέχομαι Έλληνες μεταπτυχιακούς φοιτητές από το ΕΜΠ στα εργαστήρια του Κολούμπια. Παρά τον περιορισμένο προϋπολογισμό, κάθε χρόνο επιλέγονται οι καλύτεροι» λέει, δηλώνοντας περήφανη για τους Έλληνες φοιτητές που κοσμούν το Πανεπιστήμιο Κολούμπια. Κλείνοντας τη συζήτηση εύχεται «το πεδίο στην έρευνα να συνεχίσει να είναι γόνιμο και να «γεννά» καινοτόμες θεραπείες που θα ωφελήσουν τελικά όλους τους ανθρώπους».
