Η Τοπική Αυτοδιοίκηση, αναμφίβολα, αποτελεί θεμέλιο της δημοκρατικής οργάνωσης του κράτους και κρίσιμο κρίκο για την εγγύτητα της διοίκησης στον πολίτη. Η σύνταξη του νέου ενιαίου Κώδικα Τοπικής Αυτοδιοίκησης, που βρίσκεται στο επίκεντρο της πολιτικής και θεσμικής συζήτησης το τελευταίο διάστημα, συνιστά ένα κομβικό θεσμικό στοίχημα. Όχι μόνο επειδή επιχειρεί να εκσυγχρονίσει ένα παρωχημένο και κατακερματισμένο νομοθετικό πλαίσιο, αλλά –κυρίως– επειδή καλείται να απαντήσει σε θεμελιώδη ερωτήματα για τον ρόλο, τις αρμοδιότητες, τη λειτουργία και, εν τέλει, τη φυσιογνωμία της Τοπικής Αυτοδιοίκησης στην Ελλάδα του 21ου αιώνα.
Η ανάγκη για τη σύνταξη μιας ενιαίας Χάρτας για την Τοπική Αυτοδιοίκηση αποτελεί αντικείμενο συζήτησης εδώ και πολλά χρόνια, αντανακλώντας την επιτακτική απαίτηση προσαρμογής των Δήμων και των Περιφερειών στο σύγχρονο διοικητικό, κοινωνικό και οικονομικό περιβάλλον, καθώς και στις συνεχώς μεταβαλλόμενες προκλήσεις. Η αυξανόμενη πολυπλοκότητα της διακυβέρνησης, οι ραγδαίες τεχνολογικές εξελίξεις, οι εντεινόμενες δημοσιονομικές πιέσεις, η κλιματική κρίση, η ανάγκη ενίσχυσης της ανθεκτικότητας των πόελων, αλλά και η διαρκώς εντονότερη απαίτηση για διαφάνεια και ουσιαστική συμμετοχή των πολιτών στη λήψη αποφάσεων, συνθέτουν ένα νέο τοπίο που καθιστά αναγκαία την επαναπροσέγγιση του ρόλου και της λειτουργίας της Τοπικής Αυτοδιοίκησης.
Ειδικά για τους Δήμους, ο ισχύων Κώδικας, θεσπισμένος με τον Ν. 3463/2006, δημιουργήθηκε σε μια εντελώς διαφορετική εποχή, με άλλες ανάγκες και δεδομένα. Από τότε, προφανώς, πολλά έχουν αλλάξει. Πολλές από τις προβλέψεις του υφιστάμενου Κώδικα είτε έχουν ξεπεραστεί, είτε δεν εφαρμόζονται στην πράξη, είτε δημιουργούν σύγχυση και ανασφάλεια δικαίου. Η αδυναμία υλοποίησης συνεκτικών και ολοκληρωμένων μεταρρυθμιστικών πολιτικών, η αποσπασματική και ασυνεχής νομοθέτηση, οι συχνές αλληλοεπικαλύψεις αρμοδιοτήτων, καθώς και οι συνεχείς παρεμβάσεις της κεντρικής διοίκησης με στόχο τον έλεγχο των Δήμων, σε συνδυασμό με την έλλειψη σαφήνειας σε κρίσιμα οργανωτικά ζητήματα, έχουν υπονομεύσει σοβαρά την αποτελεσματικότητα και την αυτοτέλεια του ισχύοντος θεσμικού πλαισίου.
Στο πλαίσιο αυτό, το μεγάλο στοίχημα του νέου Κώδικα Τοπικής Αυτοδιοίκησης είναι να διαμορφώσει ένα ενιαίο, συνεκτικό και σύγχρονο θεσμικό πλαίσιο, ικανό να διασφαλίσει την ουσιαστική αυτονομία, τη διοικητική και οικονομική αυτοτέλεια, τη διαφάνεια και την αποτελεσματικότητα των Οργανισμών Τοπικής Αυτοδιοίκησης. Ο νέος Κώδικας καλείται να ανταποκριθεί στις σύνθετες προκλήσεις της ψηφιακής εποχής, της πολυεπίπεδης διακυβέρνησης και της συμμετοχικής δημοκρατίας, προωθώντας ταυτόχρονα την αποκέντρωση και την ισόρροπη ανάπτυξη των τοπικών κοινωνιών. Παράλληλα, οφείλει να ενισχύσει τη θεσμική συνεργασία ανάμεσα στα διαφορετικά επίπεδα διοίκησης και να θεμελιώσει ένα περιβάλλον διοικητικής λειτουργικότητας και οργανωτικής επάρκειας, ικανό να εμπνεύσει εμπιστοσύνη στους πολίτες και στους φορείς της Αυτοδιοίκησης, με γνώμονα το τρίπτυχο: «λιγότερη γραφειοκρατία, περισσότερη αποτελεσματικότητα, μεγαλύτερη διαφάνεια».
Μεταξύ των ερωτημάτων που ο νέος Κώδικας καλείται να απαντήσει είναι και τα εξής:
- Με ποιο τρόπο θα κατανέμονται οι αρμοδιότητες ανάμεσα σε Δήμους, Περιφέρειες και Κεντρική Διοίκηση, ώστε να επιτυγχάνεται σαφής κατανομή ευθυνών, αποφυγή επικαλύψεων και ενίσχυση της αποκέντρωσης και διοικητικής αυτονομίας των ΟΤΑ;
- Πώς θα διασφαλιστεί η επαρκής χρηματοδότηση των ΟΤΑ με σταθερά, αντικειμενικά και αναπτυξιακά κριτήρια, ώστε να μπορούν να ασκούν τις αρμοδιότητές τους με συνέπεια και αυτονομία;
- Ποιο μοντέλο διοίκησης, στοχοθεσίας και αξιολόγησης μπορεί να εγγυηθεί μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα και διαφάνεια;
Πώς θα ενισχυθεί η συμμετοχή των πολιτών και η κοινωνική λογοδοσία - σε τοπικό επίπεδο;
Έως σήμερα, ωστόσο, η δημόσια συζήτηση γύρω από τον νέο Κώδικα τείνει να επικεντρώνεται, σχεδόν αποκλειστικά, στο ζήτημα του εκλογικού συστήματος για την ανάδειξη των αυτοδιοικητικών αρχών, γεγονός που αφενός αποπροσανατολίζει από τον πυρήνα της αναγκαίας θεσμικής μεταρρύθμισης και αφετέρου υποβαθμίζει τον στρατηγικό χαρακτήρα του εγχειρήματος.
Για να επιτύχει – λοιπόν – τον στόχο του, ο νέος Κώδικας δεν μπορεί να περιοριστεί σε μια απλή τεχνική ή νομοθετική κωδικοποίηση των υφιστάμενων ρυθμίσεων. Χρειάζεται να αποτελέσει προϊόν ουσιαστικού διαλόγου με τους φορείς της Τοπικής Αυτοδιοίκησης και να εδράζεται σε μια σύγχρονη, συνεκτική και ρεαλιστική θεώρηση του ρόλου των ΟΤΑ. Οφείλει να αποτυπώνει τις ανάγκες της κάθε βαθμίδας, να ενσωματώνει την εμπειρία της εφαρμογής των προηγούμενων μεταρρυθμίσεων και να αντλεί διδάγματα από διεθνείς καλές πρακτικές.
Παράλληλα, απαιτείται η ύπαρξη ενός σταθερού χρηματοδοτικού πλαισίου, επαρκών διοικητικών εργαλείων και θεσμικής υποστήριξης, ώστε οι Δήμοι και οι Περιφέρειες να μπορέσουν να ανταποκριθούν στις αυξημένες αρμοδιότητες και στις προσδοκίες των πολιτών. Μόνο τότε η μεταρρύθμιση θα αποκτήσει ουσιαστικό αποτύπωμα στην καθημερινότητα της διοίκησης και στη ζωή των τοπικών κοινωνιών.
Εν κατακλείδι, το στοίχημα του νέου Κώδικα Τοπικής Αυτοδιοίκησης δεν είναι μόνον τεχνικό ή νομοτεχνικό, είναι πρωτίστως βαθιά πολιτικό. Διότι, δεν αφορά μόνο τη θεσμική ανασυγκρότηση της Αυτοδιοίκησης, αλλά την ίδια την αντίληψη για το πώς σχεδιάζεται και ασκείται η δημόσια πολιτική σε τοπικό επίπεδο. Ένα λειτουργικό, σαφές και προσαρμοσμένο στις σύγχρονες ανάγκες θεσμικό πλαίσιο μπορεί να ενδυναμώσει την Αυτοδιοίκηση, να περιορίσει τις εξαρτήσεις από την κεντρική διοίκηση και να την καταστήσει καταλύτη κοινωνική συνοχής, καινοτομίας και τοπικής ανάπτυξης. Το ζητούμενο, επομένως, δεν είναι απλώς ένας η σύνταξη ενός νέου Καταστατικού Κώδικα, αλλά η διαμόρφωση μιας νέας αρχιτεκτονικής αυτοδιοικητικής διακυβέρνησης, ικανής να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις του παρόντος και στις προκλήσεις του μέλλοντος.