Μόλις 8 χιλιόμετρα από το κέντρο της Αθήνας που ασφυκτιά μέσα στο τσιμέντο, βρίσκεται ο σημαντικότερος οργανωμένος πνεύμονας πρασίνου της Αττικής.
Φέτος συμπληρώνει 50 χρόνια λειτουργίας, από το 1975 που πρωτάνοιξε τις πύλες του για το κοινό, έχει αρκετά ρεκόρ και προσφέρει απλόχερα τη δυνατότητα στους ανθρώπους «να αγαπήσουν τη φύση και να βλέπουν την ομορφιά παντού», κατά τη φράση του Ολλανδού ζωγράφου Βίνσεντ βαν Γκογκ.
Αν και δημοφιλής σε ένα μέρος του πληθυσμού, αλλά και σε πολλούς ξένους, ο Βοτανικός Κήπος Ιουλίας και Αλεξάνδρου Ν. Διομήδους παραμένει σε μεγάλο βαθμό άγνωστος για ένα μεγάλο μέρος των 3,8 εκατομμυρίων κατοίκων του Λεκανοπεδίου. Πρόσφατα ο βρετανικός «Guardian» τον συμπεριέλαβε στους δέκα καλύτερους «μυστικούς κήπους» που υπάρχουν στις μεγαλύτερες πόλεις της Ευρώπης, αναφέροντας ότι «από το Παρίσι μέχρι την Αθήνα, επιλέγουμε κρυμμένα καταφύγια για να ξεφύγουμε από την καλοκαιρινή ζέστη και τα πλήθη των τουριστών». Ανάμεσα σε αυτούς τους δέκα, ο Βοτανικός Κήπος Διομήδους είναι ο μεγαλύτερος σε έκταση.
Η ταυτότητά του
Ο Βοτανικός Κήπος Διομήδους βρίσκεται στο Χαϊδάρι και καταλαμβάνει μια έκταση 1.840 στρεμμάτων στις βόρειες πλαγιές του Ορους Αιγάλεω. Είναι δηλαδή υπερδεκαπλάσιος σε σχέση με τον Εθνικό Κήπο των 155 στρεμμάτων. Οπως αναφέρεται στην ιστοσελίδα του, εκτός από τον υψηλό βαθμό ποικιλότητας της αυτοφυούς και καλλιεργούμενης χλωρίδας, ο κήπος είναι ένα ιδανικό φυσικό καταφύγιο της πανίδας επειδή το οικοσύστημα, προστατευμένο από τις δυσμενείς ανθρώπινες επεμβάσεις, παρέχει τη δυνατότητα λειτουργίας ενός πλήρους και αδιατάρακτου τροφικού πλέγματος.
Αποτελεί επίσης έναν μοναδικό πνεύμονα πρασίνου και χώρο αναψυχής, ενώ λειτουργεί ως πεδίο έρευνας και επιμόρφωσης του κοινού. Αξίζει να αναφερθεί ότι στη Φυτοθήκη (Herbarium) του κήπου διατηρούνται περίπου 19.000 αποξηραμένα δείγματα φυτών, το μεγαλύτερο τμήμα των οποίων προέρχεται από περιοχές που τώρα θεωρούνται προστατευόμενες και ενταγμένες στο δίκτυο του προγράμματος Natura 2000.
Ο κήπος αναπτύχθηκε σταδιακά, μετά τη δωρεά από το υπουργείο Γεωργίας της έκτασης που είχε καεί, με τη ρητή δέσμευση του ιδρύματος να την αναδασώσει. Μετά το πέρας της αναδάσωσης παραχωρήθηκε εξ ολοκλήρου. Οι εργασίες δημιουργίας και οργάνωσής του εξελίχθηκαν υπό την εποπτεία του αειμνήστου καθηγητή Βοτανικής του Πανεπιστημίου Αθηνών Κωνσταντίνου Μητράκου με βάση τα σχέδια της καθηγήτριας Αρχιτεκτονικής Κήπων του Πανεπιστημίου του Βερολίνου Χέρτα Χαμερμπάχερ.
Με το πέρας της διαμόρφωσης του καλλωπιστικού τμήματος, το 1975, άνοιξε τις πύλες του στο κοινό. Ο κήπος περιλαμβάνει τα εξειδικευμένα τμήματα των Ιστορικών Φυτών, των Φαρμακευτικών, των Οικονομικών, τον Ανθώνα, το Συστηματικό Τμήμα, τον Δενδρώνα, τα Θερμοκήπια και το Φυτώριο.
Σήμερα, στον Δενδρώνα ο επισκέπτης συναντά δένδρα και θάμνους διαφόρων ηπείρων. Αποτελείται από 6 τομείς που φιλοξενούν φυτά από την Ωκεανία, τη Μεσόγειο και τη μη Μεσογειακή Ευρώπη, τη μη Μεσογειακή Ασία, τη Νότια Αφρική, τη Βόρεια και Κεντρική Αμερική και τη Νότια Αμερική.
Το τμήμα Καλλωπιστικών Φυτών (Ανθώνας) περιλαμβάνει 15 μεγάλα παρτέρια και 25 λίμνες. Εκτός των παρτεριών, στην περιφέρεια του Ανθώνα υπάρχει πλήθος καλλιεργούμενων καλλωπιστικών δένδρων και θάμνων, όπως μανόλιες, γαζίες, εχίνωπες, γκίνγκο, κύκας, λικιδάμβαρεις, προύνοι, μυρτόφυλλα, πολύγαλα. Ακόμη, δεσπόζουν τα γλαυκά κυπαρίσσια. Κατά μήκος του κεντρικού μονοπατιού του Ανθώνα ο επισκέπτης απολαμβάνει εντυπωσιακά αναρριχητικά φυτά, όπως βιγνόνιες, γλυτσίνες, αγιοκλήματα, πασσιφλόρες κληματίδες, αριστολόχιες, γιασεμιά, ενώ καλλιεργητικές ποικιλίες αναρριχώμενης τριανταφυλλιάς αναπτύσσονται στις πέργκολες.
Καθεστώς και διοίκηση
Ο Βοτανικός Κήπος Διομήδους είναι Κοινωφελές Ιδρυμα – ΝΠΙΔ και λειτουργεί υπό την αιγίδα του Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών (ΕΚΠΑ) χωρίς να έχει διοικητική σχέση με αυτό. Ιδρύθηκε το 1951 με βάση το κληροδότημα του Αλεξάνδρου Ν. Διομήδους. Με προσήλωση στην επιθυμία του δωρητή του, επιτελεί σημαντικό εκπαιδευτικό και επιστημονικό έργο, αποτελεί χώρο διατήρησης και προστασίας σπάνιων ή απειλούμενων φυτικών ειδών, ενώ παράλληλα φέρνει σε επαφή το ευρύ κοινό με πλήθος φυτών από κάθε άκρη του πλανήτη.
Ο κήπος διοικείται από 5μελή διοικητική επιτροπή στην οποία προεδρεύει, σύμφωνα πάντα με την επιθυμία του δωρητή, ο εκάστοτε πρύτανης του Πανεπιστημίου Αθηνών και συμμετέχουν ο πρόεδρος του Αρείου Πάγου, ο διοικητής της Εθνικής Τράπεζας, ο καθηγητής Βοτανικής του ΕΚΠΑ και ο διευθυντής της Διεύθυνσης Κληροδοτημάτων του υπ. Οικονομικών. Στη σημερινή διοικητική επιτροπή προεδρεύει ο πρύτανης του ΕΚΠΑ Γεράσιμος Σιάσος (πρόεδρος), ενώ συμμετέχουν ο ομότιμος καθηγητής Δημοσίου Δικαίου Αντώνης Μακρυδημήτρης (ως αντικαταστάτης του προέδρου του Αρείου Πάγου), ο ομότιμος καθηγητής Ανατομίας Φυτών ΕΚΠΑ Νικόλαος Χριστοδουλάκης, ο Γεώργιος Φουφόπουλος (νομικός, σύμβουλος Διοίκησης της Εθνικής Τράπεζας) και η Μεταξία Ανδροβιτσανέα (αντιπρόεδρος του Νομικού Συμβουλίου του Κράτους).
Η μοναδικότητά του
Είχαμε την ευκαιρία να μας «ξεναγήσει» στην ιστορία και τον φυσικό πλούτο του Βοτανικού Κήπου Διομήδους ο γενικός γραμματέας της διοικητικής επιτροπής, ο κ. Χριστοδουλάκης, «Είναι ένας αστικός βοτανικός κήπος σε ένα λεκανοπέδιο όπου το πράσινο είναι σπάνιο. Πρόκειται για ένα αδιατάρακτο περιβάλλον και καταφύγιο άγριας ζωής. Φιλοξενεί 4.000 φυτικά είδη στο τμήμα του που το θεωρούμε καλλιεργημένο και επισκέψιμο. Υπάρχει όμως και ένα φυσικό οικοσύστημα – και είναι η μοναδική περίπτωση συμβίωσης ενός καλλιεργημένου κήπου με ένα φυσικό οικοσύστημα. Μόνο από την έκτασή του -που ξεπερνά τα 1.840 στρέμματα- η σημασία του είναι κεφαλαιώδης για το Λεκανοπέδιο», αναφέρει.
Παράλληλα, αναδεικνύει τη μοναδικότητά του καθώς, όπως επισημαίνει, «είναι ο μεγαλύτερος στη Μεσόγειο και με τα μέχρι τώρα γνωστά δεδομένα ανήκει στους τρεις μεγαλύτερους κήπους του κόσμου». Εξηγώντας περαιτέρω τη σημασία του, τονίζει ότι «έχει πολύ σημαντικό ενδιαφέρον γιατί φιλοξενεί φυτά από την Ανατολική Ασία μέχρι τη Βόρειο και Νότιο Αμερική. Ορισμένα εξ αυτών έχουν εξαφανιστεί από τους τόπους προέλευσής τους. Για παράδειγμα, διατηρούμε ένα ενδημικό φυτό της Κορέας, το οποίο δεν υπάρχει σήμερα στην Κορέα, αλλά στον Βοτανικό Κήπο!». Για να είναι πιο εύκολα επισκέψιμος, λέει ο κ. Χριστοδουλάκης, έχει χωριστεί σε διάφορα τμήματα, «με “περήφανο” τμήμα, θα έλεγα, αυτό των Ιστορικών Φυτών, στα οποία περιλαμβάνονται πολλά φυτά που γνωρίζουμε από την κλασική αρχαιότητα».
Η ελιά του Πλάτωνα
Αποκαλύπτει όμως και μια άγνωστη ιστορία σχετικά με την ελιά του Πλάτωνα: «Υπάρχει επίσης και κάτι ακόμη μοναδικό που αφορά την περίφημη ελιά του Πλάτωνα, η οποία βρισκόταν στην Ιερά Οδό και καταστράφηκε από τη σύγκρουση ενός λεωφορείου. Αυτή η ελιά θεωρείται ότι ανήκε πράγματι στον ελαιώνα του αρχαίου Ελληνα φιλόσοφου. Στη σκιά της δίδασκε τους μαθητές του. Σε χρόνο ανύποπτο, λοιπόν, ο καθηγητής της Βοτανικής του Πανεπιστημίου Αθηνών και δάσκαλός μας Κωνσταντίνος Μητράκος πήρε κάποια παραβλαστήματα από αυτή την ελιά και έφτιαξε μερικά νέα δέντρα, τα οποία έχουν το ίδιο ακριβώς γενετικό υλικό με την ελιά του Πλάτωνα. Γενετικό υλικό 2.500 ετών! Αυτά τα πέντε δέντρα υπάρχουν στο Ιστορικό Τμήμα του Βοτανικού Κήπου, μαζί με πολλά ακόμη, όπως το κώνειο, ο μανδραγόρας κ.ά.».
Παράλληλα, λειτουργεί το τμήμα με τα φυτά που έχουν οικονομική σημασία, αλλά και το τμήμα των φαρμακευτικών φυτών, όπως μαντζουράνα, βαλεριάνα, βάλσαμο, δίκταμο κ.ά., φυτά που χρησιμοποιούσαν από την κλασική εποχή.
Ακόμη, το Συστηματικό Τμήμα απευθύνεται σε εκείνους που ενδιαφέρονται από επιστημονική άποψη για την εξέλιξη των φυτών και την ταξινόμησή τους, και βέβαια ο Ανθώνας «που είναι το πιο απλό αλλά και το πιο ωραίο κομμάτι του κήπου, ένας χώρος απόλυτα καθαρός, όπου ξεφαντώνουν τα πιτσιρίκια με τους γονείς τους».
Τα μέτρα φύλαξης
Ο κήπος είναι επισκέψιμος σε όλη την έκτασή του, αλλά το κυρίως τμήμα αναψυχής εκτείνεται σε 250 στρέμματα. Το υπόλοιπο έχει καλή χάραξη και μπορεί κάποιος να το περπατήσει, ενώ υπάρχουν και οδηγίες στα μονοπάτια για να μη χάνονται οι επισκέπτες. Βεβαίως, πρώτο μέλημα της διοικητικής επιτροπής είναι η προφύλαξή του από τη διαρκή απειλή της φωτιάς: «Προσπαθούμε να προφυλάξουμε τον κήπο από τον κίνδυνο της πυρκαγιάς και μέχρι τώρα τα έχουμε καταφέρει», λέει ο κ. Χριστοδουλάκης και αναλύει τα μέτρα προφύλαξης: «Υπάρχουν περιοχές με πυροφυλάκια και πυροσβεστικούς κρουνούς που διατηρούνται πάντα προσβάσιμοι, καθώς και εκτεταμένο δίκτυο σωλήνων που μεταφέρουν νερό σε μεγάλα ντεπόζιτα για λόγους ασφαλείας. Ακόμη, δύο πυροσβεστικά οχήματα που ανήκουν στον κήπο βρίσκονται σε ετοιμότητα με 1,5 τόνο νερό και όλα τα απαραίτητα για την εκτόξευσή του, ενώ κινούνται πολύ εύκολα στο οδικό δίκτυό του. Τους θερινούς μήνες με τον αυξημένο κίνδυνο πυρκαγιάς υπάρχει και μεγάλο πυροσβεστικό όχημα στην είσοδο για άμεση επέμβαση». Ο Βοτανικός Κήπος κλείνει σε περιπτώσεις κατάστασης υψηλού κινδύνου (Επίπεδο 5).
«Τώρα πλέον είναι αριθμητικά ελεγχόμενη η πρόσβαση, καθώς η είσοδος γίνεται με ηλεκτρονικό εισιτήριο. Ετσι, γνωρίζουμε τον αριθμό των επισκεπτών ανά πάσα στιγμή, για κάθε ενδεχόμενο και κυρίως για λόγους ασφαλείας, ενώ υπάρχουν και κάμερες σε ορισμένα σημεία», τονίζει ο κ. Χριστοδουλάκης.
Οικονομικά αυτοδύναμος
Οσον αφορά στο οικονομικό σκέλος, ο κήπος βασίζεται καταρχάς στο πολύ σημαντικό καταπίστευμα του Αλέξανδρου Διομήδη. «Κάναμε κάποιες νέες προσπάθειες – ανοίξαμε το κυλικείο, το οποίο έχει μισθώσει επαγγελματίας αποδίδοντας στον κήπο ένα καλό ποσό μηνιαίως.
Οι διάφορες δραστηριότητες και τα εισιτήρια εξασφαλίζουν ένα ακόμη σημαντικό ποσό, ενώ υπάρχει και το μίσθωμα από την αξιοποίηση του κτιρίου της Ρηγίλλης 18. Ο Βοτανικός Κήπος, λοιπόν, είναι οικονομικά αυτοδύναμος και δεν παίρνει ούτε ευρώ από το Δημόσιο», επισημαίνει ο κ. Χριστοδουλάκης.
Η εκτέλεση 72 Ελλήνων
Στον χώρο του Βοτανικού Κήπου περιλαμβάνεται και ένα σημείο που υπήρξε τόπος θυσίας για 72 Ελληνες. Τα ξημερώματα της 8ης Σεπτεμβρίου 1944 οι ήρωες εκτελέστηκαν από τους Γερμανούς στο Χαϊδάρι, λίγο πριν την αποχώρησή τους από την Ελλάδα, στο δάσος όπου βρίσκεται σήμερα ο κήπος. Οι κατακτητές συγκέντρωσαν από τις φυλακές όσους αντιστασιακούς θεωρούσαν σκληρότερους, μεταξύ των οποίων η Λέλα Καραγιάννη, ο Μανώλης Λίτινας και αρκετοί ακόμη που στελέχωναν τη λεγόμενη «Αόρατη Στρατιά». Αυτοί οι ήρωες έπεσαν από τα άνανδρα πυρά τραγουδώντας τον Εθνικό Υμνο. Μάλιστα ο Μανώλης Λίτινας κατά τη μεταφορά του μέχρι το Χαϊδάρι πρόλαβε να γράψει και να πετάξει στον δρόμο ένα τελευταίο σημείωμα που διασώζεται σήμερα και το οποίο έγραφε: «Σήμερα το πρωί τουφεκιζόμεθα. Πέφτομε για την πατρίδα με γέλιο στα χείλη για τη λευτεριά».
Στο μνημείο, όπου κάθε χρόνο στις 8 Σεπτεμβρίου γίνεται μια μικρή τελετή, είναι χαραγμένα τα ονόματα των 59 εκτελεσθέντων με την υποσημείωση ότι «13 άρρενες δεν έχουν αναγνωριστεί», αλλά και το σημείωμα του Μ. Λίτινα.
Πίσω από τη δημιουργία του Βοτανικού Κήπου βρίσκεται ο Αλέξανδρος Διομήδης, μια ξεχωριστή προσωπικότητα που κατατάσσεται στις σημαντικότερες φυσιογνωμίες της Νεότερης Ιστορίας. Γόνος της παλαιάς σπετσιώτικης οικογένειας Κυριακού, ο Διομήδης μεγάλωσε μέσα σε ένα περιβάλλον νομομαθών και πολιτικών. «Κοσμοπολίτης σε περιόδους εθνικής εσωστρέφειας και αποκοπής της Ελλάδας από τις ευρωπαϊκές εξελίξεις, ο Αλέξανδρος Διομήδης είχε τη μοναδική ικανότητα να συμπυκνώνει την ουσία των μεγάλων πολιτικών διλημμάτων», όπως έχει γράψει ο καθηγητής Νίκος Αλιβιζάτος.
Γεννήθηκε στην Αθήνα το 1875 και σπούδασε Δημόσιο Δίκαιο και Πολιτική Οικονομία στη γενέτειρά του καθώς και σε άλλες ευρωπαϊκές πόλεις. Αναγορεύθηκε διδάκτωρ του Πανεπιστημίου του Βερολίνου το 1898 και υφηγητής του Διοικητικού Δικαίου του Πανεπιστημίου Αθηνών το 1905. Ο Διομήδης διετέλεσε υπουργός Οικονομικών, Εξωτερικών και Δικαιοσύνης, καθώς και πρωθυπουργός της χώρας από τις 30 Ιουνίου 1949 έως τις 6 Ιανουαρίου 1950. Επίσης, υπήρξε διοικητής της Εθνικής Τράπεζας και πρώτος διοικητής της Τραπέζης της Ελλάδος.
Ασχολήθηκε με πολλούς τομείς της δημόσιας ζωής και διέπρεψε σε όλους. Στα πρώτα χρόνια της σταδιοδρομίας του υπήρξε συνεργάτης των μεγαλύτερων αθηναϊκών εφημερίδων και ανταποκριτής μερικών ευρωπαϊκών. Το 1909 διορίστηκε νομάρχης Αττικής – Βοιωτίας, το 1910 εκλέχθηκε βουλευτής Σπετσών με το κόμμα των Φιλελευθέρων του Ελευθερίου Βενιζέλου, το 1912 ορίστηκε υπουργός Οικονομικών και το 1918 ανέλαβε υπουργός Εξωτερικών. To 1923 συμμετείχε στην ελληνική διαπραγματευτική ομάδα υπό τον Βενιζέλο για τη σύναψη της Συνθήκης της Λωζάνης και τον ίδιο χρόνο ανέλαβε διοικητής της Εθνικής Τράπεζας. Κατά τη θητεία του διαπραγματεύτηκε τη σύναψη δανείου 10 εκατ. λιρών Αγγλίας για την αποκατάσταση των προσφύγων.
Ο Αλέξανδρος Διομήδης πρότεινε πολλούς νέους νόμους, συνέταξε πολυάριθμες οικονομικές μελέτες και πρωτοστάτησε στον εξηλεκτρισμό (με την ίδρυση της Ηλεκτρικής Εταιρείας Αθηνών – Πειραιώς, προδρόμου της ΔΕΗ), στην ύδρευση και την αυτόματη τηλεφωνία της Αθήνας, καθώς και σε άλλα δημόσια έργα πνοής για την επαρχία, όπως η ρύθμιση του ρου του Αξιού και του Στρυμόνα. Το 1947 ήταν από τους πρώτους που υποστήριξαν ότι το γερμανικό κατοχικό δάνειο αποτελεί ξεχωριστή οφειλή της Γερμανίας απαιτώντας από τις κυβερνήσεις τη διεκδίκησή του. Ενδεικτικό της διορατικότητάς του ήταν και η επιθυμία του μέσω του καταπιστεύματος προς το Πανεπιστήμιο Αθηνών να δημιουργηθεί ένας κήπος για να ευαισθητοποιεί τους νέους σε σχέση με την προστασία της φύσης. Κάτι που από μόνο του δείχνει πόσο μεγάλο εύρος είχε η σκέψη του διαβλέποντας τη σημασία ενός Βοτανικού Κήπου. Εφυγε από τη ζωή τον Νοέμβριο του 1950 σε ηλικία 75 ετών.
Το κτίριο στη Ρηγίλλης
Το νεοκλασικό ακίνητο της Ρηγίλλης 18, που έχει χαραχθεί στη συλλογική μνήμη ως η ιστορική έδρα της Νέας Δημοκρατίας, υπήρξε η κατοικία του Αλέξανδρου Διομήδη. Μετά τον θάνατό του το ακίνητο πέρασε, από το 1955, μέσω κληροδοτήματος στην ιδιοκτησία του Βοτανικού Κήπου. Το ακίνητο μισθώνεται σήμερα από την ξενοδοχειακή εταιρεία Margi. Αρχικός στόχος ήταν η δημιουργία ενός boutique hotel, αλλά μετά από διάφορες αντιδράσεις η μισθώτρια εταιρεία προτίμησε να αλλάξει ρότα, προχωρώντας σε νέα μελέτη αποκατάστασης για αλλαγή χρήσης σε πολυτελή κατοικία. Σύμφωνα με πληροφορίες, το εν λόγω project μπαίνει σε τροχιά υλοποίησης.
Φωτογραφία: EUROKINISSI
