Τον δρόμο προς τη Βουλή πήρε το νομοσχέδιο του υπουργείου Δικαιοσύνης για την αναμόρφωση του Κληρονομικού Δικαίου, 80 χρόνια μετά την πρώτη εφαρμογή του. Το νομοσχέδιο προσαρμόζεται στους μετασχηματισμούς του θεσμού της οικογένειας, αλλά και στις σύγχρονες κοινωνικές ανακατατάξεις, όπως το σύμφωνο ελεύθερης συμβίωσης, ο γάμος ομόφυλων ζευγαριών κ.ά.
Ολοκληρώθηκε ο χρόνος της δημόσιας διαβούλευσης που είχαν ορίσει ο υπουργός Δικαιοσύνης Γιώργος Φλωρίδης και ο υφυπουργός Δικαιοσύνης Γιάννης Μπούγας, θα ψηφιστεί από τη Βουλή και η εφαρμογή του θα ξεκινήσει το πρώτο εξάμηνο του 2026.
Η μεταρρύθμιση του Κληρονομικού Δικαίου και ο εκσυγχρονισμός των σχετικών διατάξεων του Αστικού Κώδικα πραγματοποιήθηκαν από επιτροπή η οποία συγκροτήθηκε από τον κ. Φλωρίδη και επικεφαλής ήταν ο ομότιμος καθηγητής της Νομικής Σχολής του ΕΚΠΑ, Απόστολος Γεωργιάδης.
Μεταξύ των βασικών αλλαγών που επέρχονται στο Κληρονομικό Δίκαιο είναι ότι ο διαθέτης-κληρονομούμενος μπορεί πλέον να μοιράζει εν ζωή την περιουσία του (η οποία μπορεί εκτός από κινητά και ακίνητα περιουσιακά στοιχεία να είναι και άλλα, όπως πνευματικά δικαιώματα κ.ο.κ.) και να επιλέγει τα πρόσωπα που εκείνος θέλει να προστατεύσει και να εξασφαλίσει. Δηλαδή, ενώ ακόμα βρίσκεται εν ζωή, θα μπορεί να ρυθμίσει με νομικούς κανόνες τα περιουσιακά στοιχεία που θα αφήσει στους κληρονόμους του.
Την ίδια στιγμή αλλάζει και το εδώ και 80 χρόνια καθεστώς της νόμιμης μοίρας προς τη/τον σύζυγο και τα παιδιά. Αναλυτικότερα, ο εκσυγχρονισμός του Κληρονομικού Δικαίου κινήθηκε σε τέσσερις βασικούς άξονες:
■ Πρώτον, αναμορφώθηκαν οι περισσότερες ρυθμίσεις του Κληρονομικού Δικαίου, ώστε αυτές να ανταποκρίνονται στις σύγχρονες οικονομικές και κοινωνικές ανάγκες. Ειδικότερα, αναμορφώθηκαν οι διατάξεις της εξ αδιαθέτου κληρονομικής διαδοχής και της νόμιμης μοίρας, το σύστημα για την ευθύνη του κληρονόμου για τις υποχρεώσεις της κληρονομιάς, αναβαθμίστηκε ο θεσμός της δικαστικής εκκαθάρισης κληρονομιάς και απλοποιήθηκε η διευθέτηση των σχέσεων των συγκληρονόμων.
■ Δεύτερον, εισήχθησαν νέοι θεσμοί Κληρονομικού Δικαίου, όπως οι κληρονομικές συμβάσεις (αιτία θανάτου) και οι κληρονομικές συμβάσεις παραίτησης από μελλοντικά δικαιώματα στην κληρονομιά.
■ Τρίτον, επιλύθηκαν νομοθετικά ερμηνευτικά ζητήματα που δημιουργούσαν ασάφειες στις μέχρι τώρα ισχύουσες διατάξεις και ταλάνιζαν τη νομολογία, όπως η άρση της διχογνωμίας ως προς τον υπολογισμό της εξ αδιαθέτου μερίδας των ετεροθαλών αδελφών κ.ά.
■ Τέταρτον, καταργήθηκαν θεσμοί του Κληρονομικού Δικαίου που είχαν περιπέσει σε αχρησία (λ.χ. νέμηση ανιόντος, εκποίηση κληρονομιάς, έκτακτες διαθήκες).
Οι καινοτόμες αλλαγές στο Κληρονομικό Δίκαιο εστιάζονται στις εξής περιπτώσεις:
■ Σύνταξη, ανάκληση και δημοσίευση διαθηκών
■ Εντάσσεται στον Αστικό Κώδικα η ρύθμιση περί απαγόρευσης κατάληψης με ιδιόγραφη διαθήκη προσώπου που περιθάλπεται σε θεραπευτήριο υπέρ των προσώπων που συνδέονται με αυτό, όπως διευθυντές, εργαζόμενοι κ.ά.
■ Η δημόσια και η μυστική διαθήκη θα συντάσσονται ενώπιον συμβολαιογράφου με τη σύμπραξη μόνο δύο μαρτύρων, χωρίς εναλλακτική δυνατότητα σύμπραξης δεύτερου συμβολαιογράφου. Επίσης, πρόσωπα με σοβαρή αναπηρία λόγου θα μπορούν να συντάσσουν δημόσια διαθήκη χρησιμοποιώντας μηχανικά ή ηλεκτρονικά μέσα που επιτρέπουν τη φωνητική απόδοση της γραφής τους.
■ Συγχωνεύονται όλοι οι τύποι έκτακτων διαθηκών σε έναν γενικό τύπο έκτακτης διαθήκης, ήτοι αυτόν της διαθήκης σε έκτακτες περιστάσεις.
■ Στο πεδίο της ανάκλησης διαθηκών και κατ’ αντιστροφή της ισχύουσας ρύθμισης θα προβλέπεται ότι η ανάληψη μυστικής διαθήκης, η οποία έχει την ισχύ ιδιόγραφης, από τον συμβολαιογράφο δεν θα ισοδυναμεί με ανάκληση της ιδιόγραφης.
Ακόμη, για τον περιορισμό του φαινομένου των πλαστών ιδιόγραφων διαθηκών προτείνεται ότι ιδιόγραφη διαθήκη δεν θα αναπτύσσει έννομα αποτελέσματα πριν από την κήρυξή της ως κύριας, αν με αυτήν τιμώνται αποκλειστικά συγγενείς, πλην όσων θα καλούνταν στην πρώτη τάξη της εξ αδιαθέτου διαδοχής και του συζύγου, ή εξωτικός ή αν η διαθήκη δημοσιεύθηκε μετά την πάροδο δύο ετών από τον θάνατο του κληρονομουμένου, ανεξάρτητα από την ιδιότητα του τιμωμένου.
Περιεχόμενο διαθήκης
Διευκρινίζεται με τις νέες τροποποιήσεις ότι η διάταξη διαθήκης υπέρ του συζύγου είναι ακυρώσιμη και στην περίπτωση του συναινετικού διαζυγίου, ενώ προστέθηκε αντίστοιχη ρύθμιση περί ακυρωσίας της διάταξης υπέρ του συντρόφου με Σύμφωνο Συμβίωσης αν μετά τη σύνταξή της είχε υπογραφεί συναινετική ή μονομερής πράξη λύση του συμφώνου. Επίσης, στην περίπτωση παράλειψης μεριδιούχου, που ήταν άγνωστος στον διαθέτη κατά τον χρόνο της σύνταξής της, η διαθήκη θα είναι ακυρώσιμη μόνο κατά το μέτρο που περιορίζει την εξ αδιαθέτου μερίδα του παραλειφθέντος μεριδιούχου και όχι στο σύνολό της, ενώ καταργείται ως αναχρονιστική η αίρεση χηρείας που προστίθεται σε διάταξη τελευταίας βούλησης.
Κληρονομικές συμβάσεις
Με το νομοσχέδιο εισάγονται οι κληρονομικές συμβάσεις (αιτία θανάτου), με τις οποίες ένας ή περισσότεροι διαθέτουν την περιουσία τους μετά θάνατον. Αναλυτικότερα, προβλέπεται ότι αντισυμβαλλόμενος του κληρονομουμένου μπορεί να είναι ο τιμώμενος ή τρίτος, ενώ οι κληρονομικές συμβάσεις θα συντάσσονται ενώπιον συμβολαιογράφου και θα δημοσιεύονται μετά τον θάνατο του κληρονομουμένου στο Μητρώο Διαθηκών.
Επίσης, ως προς την εγκατάσταση κληρονόμου, τη σύσταση καταπιστεύματος, κληροδοσίας ή τρόπου ή επιλογής εφαρμοστέου δικαίου, οι κληρονομικές συμβάσεις θα είναι δεσμευτικές, με την έννοια ότι δεν μπορούν καταρχήν να ανακληθούν μονομερώς από τον κληρονομούμενο, ενώ θα είναι άκυρη μεταγενέστερη διαθήκη του, της οποίας το περιεχόμενο αντιτίθεται σε αυτές. Εξάλλου, εισάγονται ρυθμίσεις ως προς τη δυνατότητα του κληρονομουμένου, ο οποίος συνήψε κληρονομική σύμβαση, να διαθέτει την περιουσία του εν ζωή, καθώς και ρυθμίσεις που αφορούν το αντάλλαγμα που ενδεχομένως έλαβε από τον αντισυμβαλλόμενό του.
Νόμιμη μοίρα
Προς τον σκοπό της αποφυγής ακούσιων συνιδιοκτησιών και για την επωφελέστερη αξιοποίηση των ακινήτων, αναμορφώνεται ο θεσμός της νόμιμης μοίρας, η οποία θα αποτελεί πλέον ενοχική και καταρχήν χρηματική αξίωση του μεριδιούχου. Η αξίωση αυτή, η οποία είναι κληρονομητή και μεταβιβαστή, εξασφαλίζεται αφενός με την εισαγωγή νέου γενικού προνομίου στην αναγκαστική εκτέλεση και αφετέρου με την παροχή στον μεριδιούχο νόμιμου τίτλου προς εγγραφή υποθήκης επί ακινήτων της κληρονομιάς. Ετσι, αναθεωρούνται όλες οι οικείες διατάξεις προκειμένου να εναρμονίζονται με τη νομική φύση της νόμιμης μοίρας, ενώ εκσυγχρονίζονται οι λόγοι για τη στέρηση της νόμιμης μοίρας, με σημαντικότερο αυτόν της αχαριστίας του μεριδιούχου έναντι του διαθέτη.
Αναβαθμίζεται το εξ αδιαθέτου κληρονομικό δικαίωμα του συζύγου, ο οποίος, αν συντρέχει με τέκνα του κληρονομουμένου, θα λαμβάνει το 1/3 αν υπάρχει ένα τέκνο και το 1/4 αν υπάρχουν δύο ή περισσότερα. Περαιτέρω, ο σύζυγος θα καλείται ως μόνος εξ αδιαθέτου κληρονόμος στην τρίτη τάξη, δηλαδή πριν από τους παππούδες, τους θείους και τους πρώτους εξαδέλφους. Επιπλέον, επιλύεται και το ερμηνευτικό ζήτημα ως προς τον αποκλεισμό του εξ αδιαθέτου κληρονομικού δικαιώματος του συζύγου και του συντρόφου με Σύμφωνο Συμβίωσης στις περιπτώσεις συναινετικής λύσης. Για πρώτη φορά θα μπορεί στην πέμπτη τάξη να κληρονομήσει υπό αυστηρές προϋποθέσεις και ο σύντροφος σε ελεύθερη ένωση, ενώ καταργείται το κληρονομικό δικαίωμα των προπαππούδων και προγιαγιάδων. Σημαντική καινοτομία αποτελεί και η καθιέρωση, στο πλαίσιο της δεύτερης και τέταρτης τάξης, δικαιώματος υπέρ του ανιόντος κληρονόμου για αναζήτηση δωρεών, στις οποίες είχε προβεί υπέρ του κληρονομουμένου, κατά των ανιόντων κληρονόμων της άλλης γραμμής. Παράλληλα, συνιστάται και κληροδοσία εκ του νόμου υπέρ του φροντιστή του κληρονομουμένου, το ύψος της οποίας θα καθορίζεται από το δικαστήριο.
Συμβάσεις εν ζωή
Για πρώτη φορά θεσμοθετούνται οι συμβάσεις, με τις οποίες ένα πρόσωπο (ενδεχομένως έναντι ανταλλάγματος) θα παραιτείται από τα μελλοντικά του δικαιώματα στην κληρονομιά του αντισυμβαλλομένου του. Οι συμβάσεις παραίτησης θα καταρτίζονται ενώπιον συμβολαιογράφου.
Αποδοχή και αποποίηση κληρονομιάς
Την ίδια στιγμή επιλύεται το ζήτημα ως προς το αν μετά τη δικαστική ακύρωση πλασματικής αποδοχής κληρονομιάς, ο κληρονόμος θα πρέπει να προβεί σε νέα δήλωση αποποίησης, ενώ καταργείται η ρύθμιση που προέβλεπε ότι οι ανήλικοι έχουν προθεσμία αποποίησης ένα έτος μετά την ενηλικίωσή τους.
Κληρονομική ανικανότητα
Επανεισάγεται ο θεσμός της αυτοδίκαιης κληρονομικής ανικανότητας σε περίπτωση προηγούμενης ποινικής καταδίκης του κληρονόμου για κακούργημα κατά της ζωής ή της υγείας ή της γενετήσιας ελευθερίας του κληρονομουμένου και περαιτέρω διευρύνεται ο κύκλος των παραπτωμάτων που δικαιολογούν την κήρυξη του κληρονόμου ως ανάξιου με απόφαση δικαστηρίου.
Σχέσεις κληρονόμων
Για την αποτελεσματικότερη αξιοποίηση των κληρονομιαίων (ακινήτων) καθιερώνεται δικαίωμα κάθε συγκληρονόμου να ζητήσει από το δικαστήριο την εξαγορά των αντικειμένων της κληρονομιάς άλλου συγκληρονόμου με τίμημα, το οποίο -ελλείψει συμφωνίας- θα καθορίζεται από το δικαστήριο. Επιπλέον, θα παρέχεται η δυνατότητα στο δικαστήριο να επιδικάζει το ακίνητο που λειτουργούσε ως οικογενειακή στέγη του κληρονομουμένου και άλλου προσώπου που καλείται ως εξ αδιαθέτου κληρονόμος, εφόσον ο κληρονομούμενος δεν είχε σύζυγο ή σύντροφο με Σύμφωνο Συμβίωσης.
Ευθύνη κληρονόμου και δικαστική εκκαθάριση
Αναθεωρείται όλο το σύστημα της ευθύνης του κληρονόμου για τις υποχρεώσεις της κληρονομιάς και αναβαθμίζεται ο θεσμός της δικαστικής εκκαθάρισής της. Συγκεκριμένα, θα προβλέπεται ότι ο κληρονόμος δεν θα ευθύνεται καταρχήν και με την ατομική του περιουσία για τις υποχρεώσεις της κληρονομιάς, εκτός αν δήλωσε στο δικαστήριο της κληρονομιάς ότι θα τη διαχειρίζεται και θα τη διαθέτει ελεύθερα ή, αν έχοντας παραλείψει αυτή τη δήλωση, διέθεσε αντικείμενα της κληρονομιάς για σκοπό άλλον πλην της ικανοποίησης των κληρονομικών δανειστών.
Παράλληλα, αναμορφώνονται όλες οι διατάξεις που ρυθμίζουν τη δικαστική εκκαθάριση. Ειδικότερα, θεσπίζονται κωλύματα για τον διορισμό εκκαθαριστή, ο οποίος προτείνεται να είναι δικηγόρος εγγεγραμμένος σε ειδικό κατάλογο του οικείου Δικηγορικού Συλλόγου, ενώ ρυθμίζεται ο τρόπος διορισμού του και εκσυγχρονίζεται ο τρόπος πρόσκλησης των κληρονομικών δανειστών για την αναγγελία των απαιτήσεών τους. Ακόμη, εισάγονται ρυθμίσεις σχετικά με τη δυνατότητα άσκησης ανακοπής για την αμφισβήτηση ορισμένης αναγγελθείσας απαίτησης, θεσπίζεται η υποχρέωση του εκκαθαριστή να συντάσσει πίνακα κατάταξης των δανειστών με αναγνώριση δικαιώματος άσκησης ανακοπής κατά τα πρότυπα του Κώδικα Πολιτικής Δικονομίας και προβλέπεται ότι δεν ρευστοποιείται ολόκληρη η κληρονομιά αν αυτό δεν είναι αναγκαίο. Τέλος, προβλέπεται ότι με το πέρας της εκκαθάρισης, οι δανειστές που δεν αναγγέλθηκαν δεν θα ικανοποιούνται.
Καταπίστευμα και κληροδοσίες
Στο καταπίστευμα εισάγεται περιορισμός ως προς τον χρόνο επαγωγής του καταπιστεύματος. Συγκεκριμένα, προτείνεται ότι η επαγωγή της κληρονομιάς στον καταπιστευματοδόχο ματαιώνεται μετά την πάροδο 30 ετών από τον θάνατο του διαθέτη. Αναφορικά με τη σχέση με τις κληροδοσίες, προτείνεται η κατάργηση της εμπράγματης κληροδοσίας και η διατήρηση μόνο της ενοχικής κληροδοσίας.
Κληρονομητήριο και εκτελεστής διαθήκης
Με το νομοσχέδιο εισάγεται ακόμη η δυνατότητα έκδοσης πολλαπλού κληρονομητηρίου, δηλαδή κληρονομητηρίου που πιστοποιεί την κληρονομική ιδιότητα επί διαδοχικών κληρονομικών διαδοχών. Παράλληλα, αναγνωρίζεται στον διαθέτη η δυνατότητα να διορίσει εκτελεστή διαθήκης με αμιγώς διαχειριστικές εξουσίες, δηλαδή θα μπορεί να διαχειρίζεται ο εκτελεστής την κληρονομιά ανεξάρτητα από το αν στη διαθήκη υπάρχουν διατάξεις προς εκτέλεση. Επίσης, επιλύεται νομοθετικά το ερμηνευτικό ζήτημα ως προς το αν τη διαχείριση κληρονομιάς που καταλείπεται σε ανήλικο ή σε πρόσωπο τελούντα υπό δικαστική συμπαράσταση θα έχει ο εκτελεστής ή ο επίτροπος του ανηλίκου ή ο δικαστικός συμπαραστάτης.
