Η ξερολιθιά στον τόπο μας αποτελεί κάτι πολύ περισσότερο από τεχνική οικοδόμησης. Είναι μια τέχνη συνυφασμένη με τη βοσκική και τον κόσμο του βοσκού του Ψηλορείτη. Είναι η αρχιτεκτονική έκφραση της σχέσης του ανθρώπου με το βουνό, το κοπάδι, τον κύκλο των εποχών μέσα απ’ την άνοδο και την κάθοδο των βουνών.
Η επαναφορά στο σήμερα αυτής της τέχνης και του ρόλου της, έρχεται ακριβώς πάνω στην πρόκληση να ξαναδούμε τη θέση και την προοπτική του διαχρονικότερου ανθρώπινου παράγοντα που περπάτησε την Ίδα των αιώνων, του βοσκού του Ψηλορείτη.
Σε αυτό το πνεύμα πραγματοποιήθηκε στα Ανώγεια, στις 13, 14 και 15 Ιουνίου 2025, το συνέδριο με τίτλο: «Η Τέχνη της Ξερολιθιάς: Το ανθρώπινο σύνορο ανάμεσα στη φύση και τον πολιτισμό». Η διοργάνωση έγινε στο πλαίσιο του έργου «Δράσεις ενημέρωσης – ευαισθητοποίησης για την ανάδειξη και προστασία των μιτάτων του Ψηλορείτη και της παραδοσιακής τεχνικής των ξερολιθικών κατασκευών», που υλοποιείται από το Δίκτυο Ιδαίων ως πρόταση του Δήμου Ανωγείων, με τη στήριξη του Προγράμματος CLLD-LEADER του ΑΚΟΜΜ Ψηλορείτης ΑΕ ΟΤΑ και την οργανωτική υποστήριξη του Πολιτιστικού Οργανισμού Androidus-Αργαστήρι.
Κατά τη διάρκεια του συνεδρίου, αναδείχθηκε η διαχρονική σημασία της ξερολιθιάς και μιτάτων ως πολιτισμικών και λειτουργικών στοιχείων τόσο για τον Ψηλορείτη όσο και για άλλες περιοχές της ελληνικής επικράτειας, οι οποίες δίνουν τον αγώνα τους να κρατήσουν ζωντανή την πολιτιστική τους παράδοση ως προοπτική.
Κατασκευές ξερολιθικής τέχνης που λειτουργούσαν και λειτουργούν ως καταφύγια των βοσκών, αποθήκες τυροκομικών προϊόντων, αναβαθμίδες γεωργικής εκμετάλλευσης, υδάτινα φράγματα, σημεία παρατήρησης, τόποι διαμονής και δημιουργίας. Η ξερολιθιά λειτούργησε για αιώνες ως βασικό εργαλείο επιβίωσης και πολιτισμικής συγκρότησης, βοηθώντας στη διαχείριση των φυσικών πόρων, στη διαμόρφωση γεωργικών και κτηνοτροφικών ζωνών και στον σχηματισμό ενός ολόκληρου ανθρωπογενούς τοπίου.
Ωστόσο, το μέλλον αυτής της πολιτισμικής κληρονομιάς δεν είναι δεδομένο. Καίρια προβλήματα όπως η έλλειψη τεχνιτών (πετράδων) που γνωρίζουν την παραδοσιακή τεχνική, το ασαφές ιδιοκτησιακό καθεστώς, και η δυσκολία έκδοσης οικοδομικών αδειών για αποκατάστασή τους, δημιουργούν ένα πλέγμα δυσκολιών που απειλεί την ίδια τη συνέχεια σε αυτή την προσέγγιση διαμόρφωσης του τοπίου.
Όπως επισημάνθηκε από τους συμμετέχοντες, απαιτείται άμεση ενίσχυση της εκπαίδευσης και κατάρτισης, καθώς και η δημιουργία βιώσιμων και ευέλικτων χρηματοδοτικών εργαλείων για την προστασία και επανάχρηση των μιτάτων και της ξερολιθιάς, μέσα από σύγχρονες πρακτικές που σέβονται την παράδοση και την εξελίσσουν. Η αναβίωση της τέχνης της ξερολιθιάς δεν είναι πράξη μουσειακή, αλλά εν δυνάμει αναπτυξιακή, εκπαιδευτική και πολιτισμική στρατηγική, ριζωμένη στις ανάγκες και τις δυνατότητες της ορεινής ενδοχώρας.
Το συνέδριο τίμησαν με την παρουσία τους εκπρόσωποι φορέων και οργανισμών του κεντρικού κράτους, της τοπικής αυτοδιοίκησης καθώς και ακαδημαϊκοί από το Πανεπιστήμιο και το Πολυτεχνείο Κρήτης, αρχιτέκτονες, περιβαλλοντολόγοι, μέλη Κοινωνικών Συνεταιριστικών Επιχειρήσεων, και εκπρόσωποι φορέων από άλλες περιοχές της Ελλάδας, όπως την Τήνο, τη Λέσβο και την Πίνδο.
Κοινό μήνυμα όλων ήταν πως η προστασία και αξιοποίηση της ξερολιθιάς δεν είναι μόνο υπόθεση θεσμική ή επιστημονική, αλλά αφορά πρωτίστως την τοπική κοινωνία: την ίδια την κοινότητα που καλείται να αναγνωρίσει, να μεταδώσει και να εξελίξει τη γνώση των προγόνων της. Γιατί στον Ψηλορείτη, τα βουνά της χώρα και την επαρχία της ελληνικής γης , η πέτρα δεν στέκει απλώς – μιλάει. Και στα μιτάτα, ζει ακόμα η μνήμη και το μέλλον του τόπου.
