Αλλά αυτή η πορεία θα είναι ασφαλώς μακρά και επίπονη. Αλλωστε χρειάστηκε να περάσουν από τότε εννέα ολόκληροι αιώνες, μέχρι τελικά, το 1965, ο τότε Οικουμενικός Πατριάρχης Αθηναγόρας και ο Πάπας Παύλος να προχωρήσουν στην από κοινού άρση των εκατέρωθεν αναθεμάτων και αφορισμών του 1054. Και από τότε, έστω και με μικρά βήματα κάθε φορά, οι σχέσεις των δύο Εκκλησιών διαρκώς βελτιώνονται, και οι προοπτικές που χαράσσονται συνεχώς διευρύνονται.
Τα δε τελευταία χρόνια, με τον Οικουμενικό Πατριάρχη Βαρθολομαίο στο Φανάρι και τον Πάπα Φραγκίσκο στην Αγία Εδρα μέχρι και την εκδημία του, οι εξελίξεις ήταν θεαματικές. Μέχρι του σημείου να συζητείται και στις δύο πλευρές η προοπτική της καθιέρωσης κοινής ημερομηνίας για το Πάσχα, το οποίο τις λίγες φορές που βάσει των ισχυόντων ταυτίζεται δίνει μια αποθεωτική αίσθηση χριστιανικής οικουμενικότητας στον εορτασμό. Μια υπόθεση που, παρά τις δυσκολίες της, μοιάζει πλέον αρκετά ώριμη για να μπει στις ράγες.
Στο Φανάρι και τη Νίκαια
Στο πλαίσιο αυτό, αποκτά εξαιρετικό ενδιαφέρον η επικείμενη επίσκεψη του νέου Πάπα Λέοντα ΙΔ’ στο Φανάρι το επόμενο Σάββατο 29 Νοεμβρίου, όπου μετά τη δοξολογία στον Ιερό Ναό του Αγίου Γεωργίου θα ακολουθήσει και η υπογραφή κοινής διακήρυξης από τους ηγέτες της Ορθόδοξης και της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας. Αλλά και σε επίπεδο συμβολισμού, η από κοινού επίσκεψή τους μία ημέρα νωρίτερα στη Νίκαια της Βιθυνίας, το σημερινό Ιζνίκ, όπου θα πραγματοποιήσουν και οικουμενική προσευχή με την ευκαιρία της συμπλήρωσης 1.700 χρόνων από την πραγματοποίηση εκεί της ιστορικής Α’ Οικουμενικής Συνόδου.
Αυτής που απάντησε στα μεγάλα θεολογικά διακυβεύματα της χριστιανικής θρησκείας και διατυπώνοντας 20 κανόνες όρισε τις συντεταγμένες της δογματικής ταυτότητας του Χριστιανισμού και της κανονικής δομής της Εκκλησίας. Εκεί, οι πρώτοι εκκλησιαστικοί πατέρες καθόρισαν τα πιο βασικά δόγματα του Χριστιανισμού, όπως τον καθορισμό της ημερομηνίας του Πάσχα, την εξήγηση της Τριάδας και τη διευκρίνιση της θεότητας του Ιησού. Συμφωνήθηκε ότι ο Ιησούς ήταν «Θεός από τον Θεό, φως από το φως, Θεός αληθινός από τον αληθινό Θεό, γεννημένος όχι κτισμένος, ομοούσιος με τον Πατέρα», όπως αναφέρει το Σύμβολο Πίστεως της Νίκαιας (το «Πιστεύω»), το οποίο πολλές εκκλησίες θεωρούν ως τη θεμελιώδη διακήρυξη της χριστιανικής πίστης.
Με αυτές τις αρχές κινήθηκε η νέα θρησκεία, ενωτικά και αδιαίρετα, για πάνω από 7 αιώνες, πριν επέλθει η διχόνοια και ακολούθως η ρήξη. Και γι’ αυτό ακριβώς ο ισχυρότατος συμβολισμός της κοινής επίσκεψης Πατριάρχη και Πάπα στο σημείο συνάντησης των 318 Επισκόπων που συμμετείχαν στη Σύνοδο, το αυτοκρατορικό παλάτι του αυτοκράτορα Μέγα Κωνσταντίνου, σήμερα ερειπωμένο, απηχεί τα νέα δεδομένα και αναζωογονεί αυτή την ελπίδα της ενότητας της Χριστιανοσύνης.
Πώς «υποδέχονται» και προσδιορίζουν αυτή τη νέα προοπτική οι επικεφαλής των δύο Εκκλησιών; «Σήμερα πιστεύουμε ότι δεν δυνάμεθα πλέον να ζούμε σε απομόνωση, με αυτάρκεια και αυταρέσκεια, αλλ’ ότι έχουμε ανάγκη ο ένας του άλλου. Εχουμε συλλογική ευθύνη κοινής χριστιανικής μαρτυρίας εις τον σύγχρονον κόσμον, διά την ειρήνην του οποίου καθημερινώς προσευχόμεθα και εις τον οποίον κηρύττομεν την αγάπην ως το ύψιστον ιδεώδες. Πώς θα γίνουμε πειστικοί και πιστευτοί εάν δεν ειρηνεύωμεν προς αλλήλους και εάν δεν αγαπώμεν αλλήλους;». Λόγια του Οικουμενικού Πατριάρχη Βαρθολομαίου προς τους συγκεντρωμένους πιστούς κατά τη θεία λειτουργία στον Ιερό Ναό Κοιμήσεως της Θεοτόκου Βαλίνου την περασμένη Κυριακή.
Λίγους μήνες πριν, με την επίσημη Εγκύκλιο του Οικουμενικού Πατριαρχείου, επισημαινόταν ότι «εφόσον η κανονική παρακαταθήκη της Νικαίας είναι κοινή κληρονομία ολοκλήρου του χριστιανικού κόσμου, η εφετεινή επέτειος καλείται να λειτουργήση ως προσκλητήριον δι’ επιστροφήν εις τα πηγάς, εις τα πρωταρχικά σαλπίσματα της αδιαιρέτου Εκκλησίας».
Ο μόλις τεσσάρων εβδομάδων τότε ενθρονισθείς, 267ος επικεφαλής της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας, επιβεβαίωσε ουσιαστικά ότι θα κινηθεί στη βάση των παρακαταθηκών του προκατόχου του Φραγκίσκου, προτάσσοντας εκείνα που ενώνουν τους χριστιανούς, ανεξαρτήτως ιδιαίτερου δόγματος. «Η επέτειος αποτελεί μια πολύτιμη ευκαιρία να τονίσουμε ότι αυτό που έχουμε κοινό είναι πολύ ισχυρότερο, ποσοτικά και ποιοτικά, από αυτό που μας χωρίζει. Μαζί πιστεύουμε στον Τριαδικό Θεό, στον Χριστό ως αληθινά άνθρωπο και αληθινά Θεό, και στη σωτηρία μέσω του Ιησού Χριστού, σύμφωνα με τις Γραφές που διαβάζονται στην εκκλησία και υπό την καθοδήγηση του Αγίου Πνεύματος, καθώς και στην εκκλησία, στο βάπτισμα, στην ανάσταση των νεκρών και στην αιώνια ζωή», συμπλήρωσε ο Λέων ΙΔ’.
Ενδοσκόπηση και διάλογος
Στη δε επίσημη ανακοίνωσή του, προ μηνός, για την κοινή επίσκεψη, το Βατικανό ανέφερε πως η φράση η οποία περιέχει τη βαθύτερη σημασία της επίσκεψης είναι «ένας και μοναδικός Κύριος, μία και μοναδική πίστη, μία βάπτιση», με έμφαση στις κοινές ρίζες όλων των χριστιανών.
Για τους χριστιανούς ηγέτες παγκοσμίως και ανεξαρτήτως δογμάτων, η φετινή επέτειος της πρώτης Συνόδου της Νίκαιας παρέχει μια ευκαιρία για ενδοσκόπηση και, υπό προϋποθέσεις, την έναρξη περαιτέρω διαλόγου. Για όλους το Σύμβολο της Πίστεως της Νίκαιας και ο οικουμενικός χαρακτήρας της Συνόδου τότε διατηρούν άσβεστη την παρακαταθήκη τους, καθώς εκπροσωπούν μια ενωμένη και παγκόσμια Εκκλησία, παρά τις όποιες θεολογικές διαιρέσεις. Φαίνεται ότι σήμερα υπάρχει «εκκλησιαστική βούληση», καθώς οι επικεφαλής των Εκκλησιών κατανοούν πραγματικά τα σημάδια των καιρών.
Πάντως, για να μην πετάει κανείς στα σύννεφα, πρόκειται για ζητούμενα που στην απλή ζωή μπορεί να φαίνονται αντιμετωπίσιμα, όταν όμως υπεισερχόμαστε στο θρησκευτικό πεδίο, γίνονται πολύ πιο σύνθετα, ενίοτε δυσεξήγητα και μυστηριώδη. Ακόμη και η προσπάθεια για την ενιαιοποίηση στην ημερομηνία εορτασμού του Πάσχα, παρότι έχει αρκετά προχωρήσει, μόνο εύκολη υπόθεση δεν είναι. Με πολλούς, μάλιστα, να αναφέρονται ειδικά στα προβλήματα της ορθόδοξης πλευράς, όπως ο Σάμουελ Νομπλ, μελετητής της Ορθόδοξης Χριστιανοσύνης στο Πανεπιστήμιο Aga Khan στο Λονδίνο, που επισημαίνει ότι σε αντίθεση με την Καθολική, οι Ανατολικές Ορθόδοξες Εκκλησίες είναι ένα σύνολο 12 ανεξάρτητων Εκκλησιών. Με τη θέση του Οικουμενικού Πατριαρχείου πολύ λεπτή, ιδίως μετά την απόφαση της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, στις 15 Οκτωβρίου 2018, να διακόψει την πλήρη κοινωνία με το Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως, με αφορμή τη χορήγηση καθεστώτος αυτοκεφαλίας στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας.
Και ενώ ο κ.κ. Βαρθολομαίος χαρακτήρισε «αναπόσπαστη για την ενίσχυση της χριστιανικής ενότητας» την καθιέρωση κοινής ημερομηνίας, άλλοι ορθόδοξοι ηγέτες δεν ήταν, ούτε είναι τόσο δεκτικοί. Για παράδειγμα, η Ρουμανική Ορθόδοξη Εκκλησία έχει δηλώσει ότι «οποιεσδήποτε διαβουλεύσεις σχετικά με την ημερομηνία του Πάσχα και πιθανές αποφάσεις μπορούν να λάβουν χώρα μόνο στο πλαίσιο ενός μελλοντικού πανορθόδοξου φόρουμ, μιας Συνόδου που θα περιλαμβάνει όλες τις αδελφές ορθόδοξες εκκλησίες». Αλλά η πιθανότητα ένα τέτοιο φόρουμ να καταλήξει σε ομόφωνη απόφαση δεν είναι υψηλή.
Το γεωπολιτικό περιβάλλον
Επίσης, ο κ.κ. Βαρθολομαίος επανειλημμένα έχει ξεκαθαρίσει ότι η όποια συμφωνία θα αφορά «αποκλειστικά το ζήτημα της ημέρας εορτασμού του Πάσχα και όχι ασφαλώς συλλειτουργία με τους αδελφούς της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας», καθώς «αυτή προϋποθέτει την κοινωνία μεταξύ των δύο Εκκλησιών».
Επιμένει, ωστόσο, πως «δεν νοείται και είναι απαράδεκτο να εξακολουθούμε σήμερα, εις τας αρχάς του 21ου αιώνος, να ζούμε με φανατισμούς, μικροψυχία και προκαταλήψεις. Ο Θεός μας είναι Θεός της αγάπης. Και αν ακόμη έγιναν λάθη εις το παρελθόν, αυτό δεν σημαίνει ότι εμείς πρέπει να τα διαιωνίζουμε».
Ολα τα παραπάνω, όμως, δεν γίνονται σε ουδέτερο ή αυστηρά θρησκευτικό περιβάλλον. Εξελίσσονται μέσα σε ένα εύφλεκτο σκηνικό γεωπολιτικής ρευστότητας, με τη σύγκρουση στην Ουκρανία να μαίνεται και τις σχέσεις ΝΑΤΟ – Ρωσίας διαρκώς να επιδεινώνονται, ενώ και στη Μέση Ανατολή το τοπίο αναδιαμορφώνεται συνεχώς.
Στο πλαίσιο αυτό, η επίσκεψη του Πάπα αποκτά πρόσθετη σημασία. Πέρα από το Φανάρι και την κοινή επίσκεψη με τον κ.κ. Βαρθολομαίο στη Νίκαια, ο Λέων ΙΔ’ θα επισκεφθεί τον Ταγίπ Ερντογάν και εν συνεχεία θα ταξιδέψει στον Λίβανο. Μπορεί ο κ. Ερντογάν να διεκδικεί έναν υψηλά αναβαθμισμένο ρόλο της Τουρκίας ως μείζων περιφερειακός γεωπολιτικός «παίκτης», ωστόσο η χώρα του όπως και ο Λίβανος είναι δύο περιοχές στις οποίες οι χριστιανοί κινδυνεύουν – αν δεν βρίσκονται κατά περιόδους και σε διωγμό.
Στο σκεπτικό των δύο επισκέψεων του νέου Πάπα, των πρώτων στο εξωτερικό, το εν λόγω κριτήριο πρυτανεύει. Παράλληλα, τον σχετικό προβληματισμό του για το ότι οι χριστιανικές μειονότητες στην Τουρκία, κάτω του 1% του πληθυσμού των 85 εκατομμυρίων, πέρασαν και εξακολουθούν να περνούν μεγάλες δυσκολίες, αλλά συνεχίζουν να δίνουν τη χριστιανική μαρτυρία που ζουν, εξέφρασε ο Οικουμενικός Πατριάρχης στον Ντόναλντ Τραμπ κατά την επίσκεψή του στον Λευκό Οίκο τον περασμένο Σεπτέμβριο.
Για να βρει ευήκοα ώτα, καθώς ο πλανητάρχης όχι σπάνια επαναλαμβάνει την πεποίθησή του για υποστήριξη από τις ΗΠΑ των χριστιανών σε όποιες περιοχές του πλανήτη αντιμετωπίζουν απειλές. Ακόμη και στην περίπτωση της Τουρκίας, που υπό τον Ερντογάν είναι μια ισλαμιστική αναθεωρητική δύναμη που επιδιώκει επιθετικά να διαδώσει το Ισλάμ παγκοσμίως, περιορίζοντας τη χριστιανική δραστηριότητα και μετατρέποντας αρκετές ιστορικές βυζαντινές εκκλησίες σε τζαμιά, προχωρώντας και στο ανοσιούργημα της λειτουργίας της Αγίας Σοφίας ως τζαμί.
Αντιδράσεις των ακραίων
Μαζί με τον κ.κ. Βαρθολομαίο, ο Λέων ΙΔ’ θα προσευχηθεί εξάλλου την επόμενη Κυριακή, στον αρμενικό αποστολικό καθεδρικό ναό στην Κωνσταντινούπολη. Ο Φραγκίσκος δεν πήγε στον ναό κατά το ταξίδι του το 2014, αλλά έναν χρόνο αργότερα εξόργισε την Αγκυρα όταν κήρυξε τη σφαγή των Αρμενίων από τους Οθωμανούς Τούρκους ως «την πρώτη γενοκτονία του 20ού αιώνα». Με την τουρκική κυβέρνηση να εξακολουθεί να αρνείται τη σφαγή εκατοντάδων χιλιάδων χριστιανών στις αρχές του περασμένου αιώνα.
Τις γενοκτονίες των Αρμενίων, των Συρίων και βεβαίως των Ελλήνων Ποντίων. Ο Λέων ΙΔ’ θα επισκεφθεί το φημισμένο Μπλε Τζαμί στη συνοικία Σουλταναχμέτ της Κωνσταντινούπολης, όχι όμως το τζαμί πλέον της Αγια-Σοφιάς, τής για αιώνες μεγαλύτερης εκκλησίας της Χριστιανοσύνης, που κάποτε ήταν μουσείο, αλλά μετατράπηκε ξανά σε τζαμί το 2020, σε μια πράξη κραυγαλέου λαϊκίστικου ισλαμιστικού σοβινισμού.
Ουδείς διανοείται ότι ο κ. Ερντογάν δεν θα σεβαστεί την επίσκεψη του Λέοντα ΙΔ’. Ωστόσο, ακραίοι εθνικιστικοί κύκλοι σχολιάζουν αρνητικά την επίσκεψη και ιδίως το ότι θα συμμετάσχει στη λειτουργία του Οικουμενικού Πατριαρχείου στο Φανάρι, κάτι που χαρακτηρίζουν πολιτική πρόκληση.
Η λεγόμενη «Τουρκορθόδοξη Κοινότητα» εξέδωσε σκληρή ανακοίνωση, χαρακτηρίζοντας την επίσκεψη του Πάπα «πολιτική επίδειξη ισχύος». Ο εκπρόσωπός της Σελτσούκ Ερενερόλ υποστήριξε ότι η τελετή στη Νίκαια «δεν είναι θρησκευτική, αλλά πολιτική και απειλεί την εθνική κυριαρχία της Τουρκίας». Ενώ επιτέθηκε σφοδρά κατά του Πατριάρχη Βαρθολομαίου δηλώνοντας πως «ο Πατριάρχης του Φαναρίου χρησιμοποιεί παράνομα τον τίτλο “Οικουμενικός”, κάτι που δεν έχει αναγνωριστεί ποτέ από την Οθωμανική Αυτοκρατορία ή την Τουρκική Δημοκρατία. Ο τίτλος αυτός είναι επικίνδυνος για την ενότητα του έθνους».
Τα σημεία που ενώνουν
Το σκηνικό γίνεται ακόμη πιο πολύπλοκο καθώς παραμένει ανοιχτό το ενδεχόμενο στη Νίκαια να βρεθεί και ο Αμερικανός αντιπρόεδρος Τζέι Ντι Βανς, κάτι που θα προσδώσει ιδιαίτερο πολιτικό βάρος στην τελετή για την επέτειο τη Συνόδου. Ο κ. Βανς είναι καθολικός, έχει εκδηλώσει έντονο ενδιαφέρον να βρεθεί στην τελετή για τα 1.700 χρόνια από την πρώτη Οικουμενική Σύνοδο και την Πέμπτη 27 Νοεμβρίου, σύμφωνα με το Middle East Eye, θα βρίσκεται στη Μέση Ανατολή για να γιορτάσει μαζί με τα αμερικανικά στρατεύματα την Ημέρα των Ευχαριστιών. Μια εξέλιξη που, εφόσον ευοδωθεί, δεν θα αρέσει καθόλου στους Τούρκους.
Από τότε που εξελέγη Ποντίφικας, ο Λέων ΙΔ’ έχει αναγορεύσει την ειρήνη και τον διάλογο κεντρικά θέματα στις ομιλίες του. Εχει επίσης δεσμευτεί να προωθήσει ενεργά την πνευματικότητα και τις παραδόσεις των Ανατολικών Καθολικών Εκκλησιών -των καθολικών κοινοτήτων με ρίζες σε Μέση Ανατολή και Ανατολική Ευρώπη- που έχουν υποφέρει για δεκαετίες από διώξεις.
Από τη δική του πλευρά ο κ.κ. Βαρθολομαίος διατρανώνει ότι η Εκκλησία της Κωνσταντινουπόλεως επιθυμεί, προσεύχεται και εργάζεται αδιαλείπτως για να βασιλεύουν η ειρήνη, η αγάπη και η ενότητα. Και μάλιστα συμπληρώνει ότι όσοι διακυβεύουν την ενότητα αυτή εν ονόματι γεωπολιτικών σκοπιμοτήτων και χαμηλών κινήτρων απόκτησης επιγείου εξουσίας, κεκαλυμμένης με μανδύα δήθεν πνευματικότητας, διαπράττουν ύβρη ενώπιον του Θεού και βαρύτατο αμάρτημα. Η βαριά αιχμή πρωτίστως για τη Ρωσία: «Πενθούμε για τον συνεχιζόμενο αδελφοκτόνο πόλεμο κατά της Ουκρανίας από τη Ρωσική Ομοσπονδία. Και από την πρώτη στιγμή καλέσαμε για την άμεση παύση του. Πρέπει να αντισταθούμε στη χρήση της ιερής μας πίστης για καθαρά πολιτικά οφέλη», τόνισε.
Η βασιλική του Αγίου Νεοφύτου
Ακόμη ο κ.κ. Βαρθολομαίος κάνει συχνά ιδιαίτερη μνεία στην ανάγκη «οικολογικής μετάνοιας», δηλαδή ριζικής αλλαγής νοοτροπίας απέναντι στη φύση και τη δημιουργία. Διαδηλώνει πως η απομάκρυνση από τον Θεό γεννά εκμετάλλευση της φύσης και του ανθρώπου, ενώ η ζωή εν Χριστώ αναδεικνύεται ως πηγή ευαισθησίας και δράσης. Και πως θα συνεχίσει να πρωτοστατεί διεθνώς στην οικολογική θεματολογία, μέσα από τον διαθρησκειακό διάλογο, τη συνεργασία με θεσμούς και την κοινωνία των πολιτών, με την εφαρμογή των οικολογικών συνεπειών της πίστης να αποτελεί στοιχείο της ορθόδοξης ταυτότητας.
Με διαστάσεις περίπου 20 επί 40 μέτρα, βυθισμένη σε βάθος 2-3 μέτρων, 50 μέτρα από την ακτή, η κατεστραμμένη βασιλική του Αγίου Νεοφύτου θεωρείται η μεγαλύτερη γνωστή εκκλησία του Ιζνίκ (Νίκαια). «Τα στοιχεία υποδηλώνουν ότι η κατασκευή είναι η χαμένη εδώ και αιώνες Εκκλησία των Αγίων Πατέρων, η οποία αναφέρεται σε χριστιανικές πηγές, αλλά δεν έχει επιβεβαιωθεί ποτέ μέχρι τώρα ένας ισχυρισμός που έχει κερδίσει ολοένα και μεγαλύτερη ακαδημαϊκή αποδοχή», ανέφερε το κρατικό πρακτορείο ειδήσεων Αναντολού.
Ο επιβλέπων τις ανασκαφές στην περιοχή, καθηγητής Αρχαιολογίας Μουσταφά Σαχίν, του Πανεπιστημίου Ουλουντάγκ της Προύσας, θεωρεί ότι η βασιλική χτίστηκε αρχικά ως παρεκκλήσι αφιερωμένο στον Αγιο Νεόφυτο που μαρτύρησε στη Νίκαια το 303 μ.Χ. επί αυτοκράτορα Διοκλητιανού, καταστράφηκε από σεισμό το 358 και ξαναχτίστηκε μετά το 380. Οι ανασκαφές έχουν αποκαλύψει 37 τάφους. Πολλοί έχουν αναστηλωθεί και ξαναθαφτεί στις αρχικές τους θέσεις για να διατηρηθεί η αυθεντικότητά τους.
Βυθισμένη
Η εκκλησία ανακαλύφθηκε το 2014, εντελώς τυχαία, λόγω υποχώρησης της στάθμης του νερού στη λίμνη. Η ανακάλυψη θεωρήθηκε τότε από το Αμερικανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο ως μία από τις σπουδαιότερες της χρονιάς. Ο κ. Σαχίν εκτιμά, μάλιστα, ότι στα θεμέλιά της βρίσκονται ερείπια του αρχαίου Ναού του Απόλλωνα.
Σε ό,τι αφορά τα δογματικά ζητήματα, η μείζων διαφορά σχετίζεται με το Σύμβολο της Πίστεως. Η Ορθοδοξία θεωρεί ότι το Αγιο Πνεύμα εκπορεύεται μόνο εκ του Πατρός, ενώ οι καθολικοί έχουν προσθέσει στο «Πιστεύω» ότι εκπορεύεται και εκ του Υιού (Filioque). Επίσης, η Ορθοδοξία πιστεύει ότι η Θεοτόκος γεννήθηκε με το προπατορικό αμάρτημα και αφού πέθανε μετέστη στους ουρανούς, ενώ η Καθολική ότι γεννήθηκε χωρίς την ενοχή του προπατορικού αμαρτήματος και μετέστη χωρίς να έχει πεθάνει.
Μία από τις πιο σημαντικές διαφορές ανάμεσα στις δύο Εκκλησίες αφορά το Αλάθητο και το Πρωτείο του Πάπα. Οι Ορθόδοξοι πιστεύουν ότι μόνο οι Αγιοι Απόστολοι ήταν θεόπνευστοι και συνεπώς αλάθητοι, καθώς φωτίστηκαν από το Αγιο Πνεύμα.
Λατρευτικές διαφορές αφορούν τη Θεία Ευχαριστία, όπου οι Καθολικοί προσφέρουν άζυμο άρτο ενώ οι Ορθόδοξοι άρτο κανονικό, τη Βάφτιση όπου οι ορθόδοξοι βαφτίζουν διά καταδύσεως ενώ οι καθολικοί με ράντισμα στο κεφάλι του βαπτιζόμενου, το Χρίσμα, τη χρήση εκκλησιαστικού οργάνου από τους καθολικούς, την υποχρεωτική αγαμία των καθολικών κληρικών κ.ά.
