Τα Χριστούγεννα έχουν γίνει η κυρίαρχη γιορτή στο δυτικό πολιτιστικό ημερολόγιο, αλλά οι απόηχοι του προχριστιανικού παρελθόντος μπορούν ακόμη να βρεθούν σε όλη τη Γηραιά Ήπειρο.
Υπάρχουν πολλές γιορτές σε ολόκληρη την Ευρώπη οι οποίες είναι βασισμένες σε διάφορους μύθους και θρύλους που έλκουν τις ρίζες τους στα προχριστιανικά χρόνια.
Ορισμένοι μοιάζουν με χαρακτήρες από μύθους και θρύλους, όπως μάγισσες και δαίμονες, ενώ άλλοι έχουν μια ανιμιστική αίσθηση, επικαλούμενοι τα πνεύματα της φύσης.
Ιστορικά, η Εκκλησία προσπάθησε να εξαλείψει αυτές τις λαϊκές μορφές, αλλά πολλές από αυτές επιβίωσαν, συχνά απορροφημένες από τα χριστιανικά πολιτιστικά έθιμα. Σήμερα, προσφέρουν μια συναρπαστική ματιά στον τρόπο με τον οποίο η λαϊκή παράδοση και οι θρησκευτικές παραδόσεις διαπλέκονται, αποτελώντας τη βάση για ζωντανές γιορτές που οι ταξιδιώτες μπορούν να βιώσουν με τα ίδια τους τα μάτια. Ακολουθούν τέσσερις από τις πιο συναρπαστικές…
Festa della Befana, Ιταλία
Η εικόνα μιας μάγισσας που πετάει μέσα στη νύχτα πάνω σε ένα σκουπόξυλο μπορεί να μη φαίνεται συμβατή με τον χριστιανισμό. Κι όμως, στη συντριπτικά Καθολική Ιταλία, αυτή είναι η μορφή που παίρνει η La Befana, η οποία παραδίδει δώρα τη νύχτα της 5ης Ιανουαρίου (επίσης γνωστή ως παραμονή των Θεοφανίων).
Η Μπεφάνα, λεξιλογική απόδοση των Θεοφανίων (από την ελληνική λέξη «επιφάνεια») μέσω των λέξεων bifanìa και befanìa σύμφωνα με τη Wikipedia, είναι μια παραδοσιακή φιγούρα που συνδέεται με τις γιορτές των Χριστουγέννων, χαρακτηριστική σε ορισμένες ιταλικές περιφέρειες που έπειτα εξαπλώθηκε σε όλη την ιταλική χερσόνησο, αλλά είναι λιγότερο γνωστή στον υπόλοιπο κόσμο.
Σύμφωνα με την παράδοση, πρόκειται για μια πολύ ηλικιωμένη γυναίκα που πετάει πάνω σε μια φθαρμένη σκούπα, για να επισκεφθεί τα παιδιά τη νύχτα μεταξύ της 5ης και 6ης Ιανουαρίου (η νύχτα των Θεοφανίων) και να γεμίσει τις κάλτσες που άφησαν αυτά, οι οποίες είναι ειδικά κρεμασμένες πάνω στο τζάκι ή κοντά σε ένα παράθυρο. Σε γενικές γραμμές, τα παιδιά που κατά τη διάρκεια του έτους ήταν φρόνιμα θα λάβουν γλυκά, καραμέλες, αποξηραμένα φρούτα ή μικρά παιχνίδια. Αντίθετα, όσα έχουν συμπεριφερθεί άσχημα θα βρουν τις κάλτσες γεμάτες με κάρβουνο ή σκόρδο.
Μπορεί να έχει προχριστιανικές ρίζες -έχει ομοιότητες με τη Strenua, τη ρωμαϊκή θεά των δώρων του νέου έτους-, αλλά ενσωματώθηκε στον ιταλικό χριστιανισμό μέσω ενός μύθου που θέλει να προστατεύει τους τρεις Μάγους όταν πήγαιναν να συναντήσουν τον Ιησού.
Η πατρίδα της θεωρείται η πόλη Urbania στην περιοχή Marche, όπου γιορτάζεται κάθε Ιανουάριο με τη Festa della Befana. Περίπου 30.000 θεατές καταφθάνουν στην πόλη για να τσιμπήσουν μπισκότα befanini (μπισκότα με γεύση ρούμι, σε σχήμα μάγισσας), να δουν τη μακρύτερη κάλτσα του κόσμου (50 μέτρα) να παρελαύνει στην πόλη και να ψωνίσουν τοπικά κεραμικά majolica. Υπάρχουν ακόμη και μασκαρεμένες μάγισσες που χορεύουν στον δρόμο και «πετούν» (zipline) ανάμεσα στους πύργους των εκκλησιών με τα σκουπόξυλά τους.
Krampusnacht, Ευρωπαϊκές Άλπεις
Η 6η Δεκεμβρίου σηματοδοτεί την ημέρα γιορτής του Αγίου Νικολάου, ενός Έλληνα επισκόπου του 3ου αιώνα ο οποίος έγινε προστάτης των παιδιών και είναι η πραγματική προέλευση του θρύλου του Άγιου Βασίλη. Στις Άλπεις της Κεντρικής Ευρώπης, ιδίως στη Βαυαρία, στην Αυστρία και στο Νότιο Τιρόλο, η ημέρα του Αγίου Νικολάου γιορτάζεται, όπως και τα ιταλικά Θεοφάνια, με τη χορήγηση δώρων σε φρόνιμα παιδιά.
Η προηγούμενη νύχτα, όμως, είναι μια εντελώς πιο σκοτεινή και τρομακτική υπόθεση. Πρόκειται για τη Νύχτα Κράμπους. Η λαϊκή παράδοση σε αυτό το μέρος της Ευρώπης μιλάει για τον Krampus, μια δαιμονική φιγούρα -μισός άνθρωπος και μισός κατσίκι, που απεικονίζεται με τεράστια γλώσσα που κουνιέται, σκούρο τρίχωμα, κέρατα και άγρια μάτια-, ο οποίος, όπως η Μπεφάνα και ο Άγιος Βασίλης, τιμωρεί τα άτακτα παιδιά. Οι μέθοδοι του Κράμπους, όμως, είναι πιο αυστηρές: χτυπάει τα παιδιά με ράβδους από σημύδα, ή αν είναι ιδιαίτερα κακότροπα, τα μεταφέρει κατευθείαν στην Κόλαση μέσα σε ένα καλάθι που φοράει στην πλάτη του. Ο Κράμπους παρουσιάζεται ως βοηθός του Αγίου Νικολάου, κι αυτό το παράξενο ζευγάρι εμφανίζεται συχνά μαζί σε ευχετήριες κάρτες.
Η ακριβής προέλευση του Κράμπους έχει χαθεί από την ιστορία, αν και, όπως και με την Μπεφάνα, είναι πιθανό να ήταν ένας μη χριστιανικός λαϊκός χαρακτήρας που απορροφήθηκε από τη χριστουγεννιάτικη παράδοση. Τη νύχτα της 5ης Δεκεμβρίου πραγματοποιείται το Krampuslauf (Krampus Run), με τους κατοίκους των πόλεων και των χωριών σε όλες τις περιοχές των Άλπεων να φορούν μάσκες και κοστούμια Krampus, να πίνουν σημαντικές ποσότητες σναπς (το αγαπημένο ποτό του Krampus) και να κουνάνε καμπάνες για να διώξουν τα κακά πνεύματα. Τα Krampus Runs πραγματοποιούνται σε όλη την Αυστρία και το Νότιο Τιρόλο, αλλά ένα από τα μεγαλύτερα και πιο προσιτά λαμβάνει χώρα στην παλιά πόλη του Σάλτσμπουργκ.
Mari Lwyd, Ουαλία
Στην Ουαλία, η περίοδος των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς χαρακτηρίζεται από ένα από τα πιο εντυπωσιακά βρετανικά λαϊκά έθιμα: το Mari Lwyd. Αυτή η αρχαία παράδοση έχει να κάνει με ένα κρανίο αλόγου που είναι διακοσμημένο με πούλιες και σερπαντίνες και οι κόγχες των ματιών του με μπιχλιμπίδια, ενώ το όλο πράγμα συνδέεται με ένα στύλο και ένα σεντόνι και φοριέται ως κοστούμι από έναν ντόπιο άνδρα. Στη συνέχεια γυρίζει με μια ομάδα πιστών στη γειτονιά, χτυπώντας πόρτες και ζητώντας, μέσω του στίχου, να τον αφήσουν να μπει μέσα και να του δώσουν φαγητό και ποτό.
Παρόμοιες πρακτικές συναντούμε και σε άλλες γιορτές, όπως το «φάρσα ή κέρασμα» στο Χάλογουιν ή τα κάλαντα από πόρτα σε πόρτα τα Χριστούγεννα. Στην περίπτωση του Mari Lwyd, πρόκειται για μια παραλλαγή του wassailing, κατά την οποία οι άνθρωποι πηγαίνουν από σπίτι σε σπίτι τραγουδώντας τραγούδια και προσφέροντας ένα ποτό από ένα wassail -ένα μεγάλο μπολ με παντς που περιέχει ζεστό κρασί ή μηλίτη- σε αντάλλαγμα για δώρα.
Τα Mari Lwyds μπορούν να εντοπιστούν σε όλη τη νότια Ουαλία κατά τη διάρκεια των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς, αλλά το μεγαλύτερο γεγονός πραγματοποιείται στην πόλη Chepstow, στα σύνορα με την Αγγλία, κάθε Ιανουάριο, όπου δεκάδες από αυτά τα παράξενα άλογα κατεβαίνουν στους δρόμους. Κάθε ένα συνοδεύεται από μια ομάδα χορευτών Morris, οι οποίοι δίνουν παραστάσεις σε όλη την πόλη, πριν μεταβούν με τα Mari Lwyds στο μουσείο της πόλης, σε διάφορες παμπ και στο κάστρο του Chepstow, όπου χτυπούν την πόρτα αναφορικά με την παράδοση του wassail από σπίτι σε σπίτι.
Στη συνέχεια μετακινούνται προς την Παλιά Γέφυρα Wye, που σηματοδοτεί τα σύνορα μεταξύ Αγγλίας και Ουαλίας, για μια συμβολική τελετή συνόρων με ομάδες από την Αγγλία, οι οποίες τελικά προσκαλούνται στην ουαλική πλευρά. Στη συνέχεια, όλοι συγκεντρώνονται σε έναν οπωρώνα έξω από το κάστρο για ένα wassail με μήλα, όπου ο μηλίτης χύνεται πάνω στις ρίζες των δέντρων, φέτες τοστ κρεμιούνται στα κλαδιά και υπάρχει πολύς χορός, τραγούδι και, πάνω απ’ όλα, κατανάλωση μηλίτη.
Bear Dance, Ρουμανία
Ο χορός της αρκούδας είναι μια αρχαία παγανιστική παράδοση που επιβίωσε στο ανατολικό τμήμα της Ρουμανίας -στην περιοχή της Μολδαβίας, γύρω από την πόλη Bacau-, η οποία λαμβάνει χώρα στις 30 Δεκεμβρίου.
Η Ρουμανία φιλοξενεί τον μεγαλύτερο πληθυσμό καφέ αρκούδων στην Ευρώπη εκτός της Ρωσίας, με 8.000 από αυτές να περιφέρονται στις δασωμένες πλαγιές των Καρπαθίων Ορέων, οπότε δεν αποτελεί έκπληξη ότι αυτό το τρομακτικό πλάσμα έχει γίνει ισχυρό σύμβολο πνευματικής δύναμης στη ρουμανική κουλτούρα. Στον χορό της αρκούδας οι κάτοικοι της πόλης ντύνονται με αληθινά δέρματα αρκούδας -τα οποία έχουν περάσει από γενιά σε γενιά και ζυγίζουν έως και 40 κιλά- και διατρέχουν την πόλη χορεύοντας με τύμπανα και φλάουτα που παίζουν μουσικοί με παραδοσιακές φορεσιές.
Στον κύριο χορό οι αρκούδες πεθαίνουν συμβολικά και ανασταίνονται, αντιπροσωπεύοντας την ανανέωση για το επόμενο έτος. Πιστεύεται ότι η τελετή έχει τις ρίζες της στους Geto-Dacians, στους Ινδοευρωπαίους φυλετικούς πληθυσμούς που προϋπήρχαν της άφιξης των Ρωμαίων στη Ρουμανία. Οι Geto-Dacians θεωρούσαν τις αρκούδες ως ιερά ζώα της δύναμης και της νέας ζωής, σε βαθμό που ήταν γνωστό ότι άλειφαν τα νεογέννητα μωρά με λίπος αρκούδας. Ο χορός της αρκούδας πραγματοποιείται σε όλη τη βορειοανατολική Ρουμανία, αλλά το πιο διάσημο φεστιβάλ γίνεται στην πόλη Comănești.
