«Mortui vivos docent». «Οι νεκροί διδάσκουν τους ζωντανούς»: αυτή η λατινική ρήση αποτυπώνει πλήρως την φιλοσοφία της δωρεάς νεκρών σωμάτων στην υπηρεσία της επιστήμης.
Είναι κάτι που επανήλθε στο προσκήνιο ως πράξη με «ουμανιστικό χαρακτήρα» μετά το θάνατο του σπουδαίου ηθοποιού Κώστα Καζάκου που δώρισε το σώμα του στην Ιατρική Σχολή της Αθήνας, τονίζει ο Γιάννης Τσιαούσης, αναπληρωτής καθηγητής Ανατομίας στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Κρήτης και διευθυντής του Εργαστηρίου Ανατομίας.
Μάλιστα, μιλώντας στο ΑΠΕ-ΜΠΕ, κ. Τσιαούσης αποκαλύπτει ότι στο πανεπιστημιακό ίδρυμα του νησιού βρίσκονται στην τελική φάση προετοιμασίας του πρωτοκόλλου για τη δωρεά σώματος.
Η πρόσφατη δημοσιοποίηση της επιλογής του Κώστα Καζάκου αναζωπύρωσε το ενδιαφέρον, εξηγεί ο κ. Τσιαούης. «Είναι ενδεικτικό ότι μέσα σε λίγες ημέρες μετά τον θάνατο του μεγάλου ηθοποιού, λάβαμε στην ιατρική σχολή περίπου 15 κλήσεις από ανθρώπους που ενδιαφέρονταν να δωρίσουν το σώμα τους μετά θάνατον», λέει.
«Αν αυτό συνδυαστεί με την αυξημένη ευαισθησία των πολιτών που παρατηρείται τα τελευταία χρόνια για παρόμοια θέματα, μπορεί να οδηγήσει σε αύξηση των δωρητών σώματος. Οι πρώτες ενδείξεις είναι μάλλον αισιόδοξες, διότι παρατηρείται μια αντίστοιχη αλλαγή στάσης μέσα στην κοινωνία. Μόνο και μόνο, η ευρύτερη συζήτηση για τη διάθεση ενός νεκρού σώματος αποδεικνύει τη βαθμιαία κατάρριψη διαφόρων στερεότυπων και διευκολύνει την απόφαση να γίνει κάποιος δωρητής σώματος» ανέφερε ο διευθυντής του Εργαστηρίου Ανατομίας της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Κρήτης.
Το πρώτο δημόσιο πρόσωπο στη χώρα μας που διέθεσε το σώμα του για την εκπαίδευση των μελλοντικών γιατρών, ήταν ο σημαντικός Έλληνας λογοτέχνης Αντώνης Σαμαράκης που έφυγε από τη ζωή το 2003. Όπως τονίζει ο κ. Τσιαούσης, με τον τρόπο αυτό ανέδειξε το ηθικό υπόβαθρο του λατινικού ρητού mortui vivos docent – οι νεκροί διδάσκουν τους ζωντανούς (μέσω της ανατομής).
«Πάντως, η συγκεκριμένη επιλογή του δεν αποτέλεσε παράδειγμα προς μίμηση, σε εκείνη τουλάχιστον την χρονική στιγμή, γεγονός που οδήγησε επανειλημμένως τις Ιατρικές Σχολές -λόγω έλλειψης πτωματικού υλικού- να κάνουν σχετικές εκκλήσεις για την προσέλκυση δωρητών σώματος.
Γενικότερα, η αναντιστοιχία μεταξύ των αναγκών πτωματικού υλικού και της διαθεσιμότητας αυτού αποτελούσε κανόνα, με εξαίρεση ίσως, την περίοδο της «βαριάς» οικονομικής κρίσης» προσθέτει ο κ. Τσιαούσης.
Όπως αναφέρει, πλέον έχει πυροδοτηθεί το ενδιαφέρον αρκετών πολιτών- για τη δωρεά σώματος, «με ορισμένους από αυτούς να επιθυμούν να γίνουν άμεσα δωρητές. Πιστεύω ότι οι Ιατρικές Σχολές θα πρέπει να συντηρήσουν αυτό το ενδιαφέρον με διάφορες πρωτοβουλίες, ενώ και το σχετικό νομικό πλαίσιο χρειάζεται να εκσυγχρονιστεί, λαμβάνοντας υπόψη τις αναγκαιότητες της εποχής μας, αλλά και τα ηθικά προτάγματα της κοινωνίας μας» λέει ο καθηγητής.
Η ανατομία στην υπηρεσία της ιατρικής
Η βασική πηγή προέλευσης του πτωματικού υλικού για εκπαιδευτικούς σκοπούς περιλαμβάνει τα «αζήτητα» πτώματα, η διαχείριση των οποίων γίνεται με βάση τις υφιστάμενες σχετικές νομοθετικές ρυθμίσεις. Όσον αφορά τη δωρεά σώματος, αυτή ξεκίνησε τις τελευταίες δεκαετίες του εικοστού αιώνα στις χώρες της Δύσης, ενώ στην Ελλάδα έγινε ευρύτερα γνωστή από τις πρωτοβουλίες ανθρώπων όπως ο Αντώνης Σαμαράκης.
Στην παρούσα φάση το θέμα της δωρεάς σώματος, αντιμετωπίζεται από Πανεπιστήμια με συμπλήρωση έτοιμης δήλωσης από τον δωρητή και υπογραφή του με σχετική βεβαίωση. Πριν από τη δωρεά σώματος στα ανατομεία των ιατρικών σχολών, η γνώση της δομής και γενικότερα της αρχιτεκτονικής οργάνωσης του ανθρώπινου σώματος «είχε κατά κύριο λόγο «θεμελιωθεί» πάνω στα νεκρά σώματα των ταπεινών και καταφρονεμένων αυτού του κόσμου» ανέφερε στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο κ. Τσιαούσης.
Στην πρώτη Ιατρική Σχολή που δημιουργείται κατά την ελληνιστική περίοδο, στο Μουσείο της Αλεξάνδρειας, ο «πατέρας» της Ανατομίας Ηρόφιλος έκανε τις πρώτες ανατομές στα πτώματα των θανατοποινιτών, ύστερα από σχετικό διάταγμα του βασιλιά Πτολεμαίου Α’, ενώ στους αιώνες που ακολουθούν μέχρι τον 20 αιώνα και στις περιόδους στις οποίες οι ανατομές ήταν νόμιμες, τα πτώματα των φυλακισμένων, των απόρων και των ανθρώπων που δολοφονήθηκαν για εκπαιδευτικούς λόγους, αποτέλεσαν το υλικό μελέτης των εκπαιδευόμενων φοιτητών της Ιατρικής.
«Κάπως έτσι φτάνουμε στον εικοστό αιώνα στη διάρκεια του οποίου στα ανατομεία των Ιατρικών Σχολών καταλήγουν οι σοροί των «αζήτητων» νεκρών, ενώ μετά το 2000 έρχεται στο προσκήνιο η δωρεά σώματος. Κατά κάποιον τρόπο, η θέσπιση της δωρεάς σώματος αποτέλεσε -κατά τη γνώμη μου- την «ηθική αποκατάσταση» σε συμβολικό επίπεδο των ανθρώπων που δεν είχαν επιλέξει αυτοβούλως να προσφέρουν το σώμα τους στο «βωμό» της επιστήμης», ανέφερε ο διευθυντής του Εργαστηρίου Ανατομίας.
Tι είδους πράξη είναι όμως, η δωρεά σώματος; Στο ερώτημα αυτό ο κ. Τσιαούσης έσπευσε να αναδείξει τον ουμανιστικό χαρακτήρα που έχει, διευκρινίζοντας ότι «το άψυχο σώμα γίνεται μέσον για να γιατρευτεί στο μέλλον ένα άλλο έμψυχο σώμα. Ο δωρητής σώματος, όπως και ο νεκρός δωρητής οργάνων, δεν έχει όμως την τύχη του ζωντανού δότη, να προσλαμβάνει δηλαδή ως αντίδωρο, τη μοναδική ικανοποίηση που προέρχεται από την επίγνωση της προσφοράς του δώρου ζωής σε κάποιον συνάνθρωπό του. Το στοιχείο αυτό υπογραμμίζει ακόμη περισσότερο την ηθική διάσταση της δωρεάς σώματος. Η δωρεά σώματος πέρα από το ηθικό υπόβαθρο που διαθέτει per se, συνεπάγεται επιπρόσθετα ηθικά αποτελέσματα που αφορούν τους εκπαιδευόμενους και ειδικώς τους φοιτητές της Ιατρικής. Οι φοιτητές προσεγγίζοντας με σεβασμό το νεκρό σώμα προκειμένου να εκπαιδευτούν, αρχίζουν να εξοικειώνονται με την έννοια και τη φύση του θανάτου σ’ ένα ελεγχόμενο και «προστατευμένο» συναισθηματικά περιβάλλον. Η επίγνωση του θανάτου ως δυνητική έκβαση και η κατά πρόσωπο αντιμετώπισή του μέσα στο Ανατομείο, ενισχύει το ηθικό πρόσημο της μελλοντικής άσκησης της Ιατρικής στη συνείδηση των αυριανών γιατρών».
Η δωρεά σώματος συνεισφέρει ουσιαστικά, στην εμπέδωση της γνώσης της ανατομικής δομής του ανθρώπου από τους μελλοντικούς γιατρούς, λέει ο κ. Τσιαούσης, προσθέτοντας ότι «αυτό επιτυγχάνεται κυρίως μέσω της αφής, όπου γίνεται αντιληπτή η υφή των ιστών, και μέσω της παρασκευής των επιμέρους ανατομικών δομών από τους εκπαιδευόμενους, διαδικασία κατά την οποία αποκαλύπτονται και αναδεικνύονται οι μεταξύ των δομών σχέσεις, ενώ σε αρκετά μικρότερο βαθμό επιτελείται μέσω της παρακολούθησης, όπως στον πασίγνωστο πίνακα του Ρέμπραντ «Μάθημα Ανατομίας» όπου ο Δρ Τουλπ απεικονίζεται να διδάσκει τους μαθητές του, καθώς και στα πολύ μεγάλης κλίσης αμφιθέατρα Ανατομίας.
Παρότι η εκπαίδευση στην Ανατομία έχει εστιαστεί στο τμήμα της προπτυχιακής ιατρικής εκπαίδευσης, τα τελευταία χρόνια συνειδητοποιείται όλο και περισσότερο, η σημασία της μεταπτυχιακής εκπαίδευσης στην Ανατομία και της χρήσης του πτωματικού υλικού για την εφαρμογή καινοτόμων χειρουργικών επεμβάσεων, επεμβατικών τεχνικών και νέων υλικών. Είναι εύλογο λοιπόν, ότι η προσφορά της δωρεάς σώματος εκτείνεται σε όλο το φάσμα της ιατρικής εκπαίδευσης, περιλαμβάνοντας και τον τομέα της ιατρικής έρευνας».
Το ανατομείο στην Ιατρική Σχολή της Κρήτης – Πρωτόκολλο για τη δωρεά σώματος
Στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Κρήτης πρόσφατα ολοκληρώθηκε το κτίριο του Ανατομείου, ενώ ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός του στοχεύει, σύμφωνα με τον κ. Τσιαούση, στην παροχή μιας ολοκληρωμένης εκπαίδευσης στην Ανατομία σε όλα τα επίπεδα. «Η παράλληλη χρήση συμβατικών εκπαιδευτικών εργαλείων όπως τα ανατομικά προπλάσματα με καινοτόμα ψηφιακά εργαλεία (π.χ. τράπεζα εικονικής ανατομής), τα οποία ήδη χρησιμοποιούνται για την εκπαίδευση των φοιτητών μας σε συνδυασμό με την εκτέλεση ανατομών σε πτωματικό υλικό, θα ενισχύσει και θα επαυξήσει τα μαθησιακά αποτελέσματα τόσο σε προπτυχιακό, όσο και σε μεταπτυχιακό επίπεδο. Η πρόβλεψη για λειτουργία αίθουσας χειρουργικής ανατομίας με τον κατάλληλο και υψηλής τεχνολογίας εξοπλισμό, αιθουσών ανατομίας μικρών ομάδων και απεικονιστικής ανατομίας, αίθουσας ιατρικής φωτογραφίας, καθώς και δύο ερευνητικών εργαστηρίων θα δώσει τη δυνατότητα για υψηλού επιπέδου εκπαίδευση ειδικευμένων γιατρών (κυρίως χειρουργικών ειδικοτήτων) που επιθυμούν να μετεκπαιδευτούν στις τελευταίες εξελίξεις του επιστημονικού τους πεδίου μέσω ειδικών hands on courses, workshops κτλ. Αυτή την περίοδο είναι σε εξέλιξη μία συστηματική προσπάθεια της Διοίκησης του Πανεπιστημίου και της Ιατρικής Σχολής για εξεύρεση πηγής χρηματοδότησης του αναγκαίου εξοπλισμού, ώστε να υποστηριχθούν οι σχεδιασθείσες λειτουργίες του Ανατομείου. Ελπίζουμε στη σύντομη ολοκλήρωση του έργου, ώστε η Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Κρήτης να καταστεί ένα διεθνές κέντρο υψηλής ποιότητας εκπαίδευσης στην Ανατομία».
Το ότι ακόμη δεν έχει λειτουργήσει το Ανατομείο στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Κρήτης, δεν «φρενάρει» τον σχεδιασμό για την ολοκλήρωση του πρωτοκόλλου για τη δωρεά σώματος. «Βρισκόμαστε στην τελική φάση προετοιμασίας του πρωτοκόλλου για τη δωρεά σώματος, το οποίο βασίζεται σε υφιστάμενα πρωτόκολλα. Με την ολοκλήρωσή του θα αναρτηθεί στην ιστοσελίδα του Εργαστηρίου Ανατομίας, ώστε κάθε πολίτης να μπορεί να ενημερωθεί επακριβώς. Το πρωτόκολλο περιλαμβάνει τη σχετική δήλωση από τον υποψήφιο δωρητή, ενώ θα υπάρχει αναλυτική ενημέρωση για τους αναγκαίους όρους που θα πρέπει να έχει υπόψη του. Μετά την υπογραφή των σχετικών εγγράφων θα εκδίδεται και η κάρτα του δωρητή σώματος την οποία θα έχει στην κατοχή του.
Παραλλήλως, σχεδιάζουμε μια σειρά εκδηλώσεων που θα απευθύνονται στο ευρύτερο κοινό και θα αναδεικνύουν τη σημασία και την ηθική διάσταση της δωρεάς σώματος με τη συμμετοχή ειδικών επιστημόνων, αλλά και γενικότερα ανθρώπων των Γραμμάτων και των Τεχνών» κατέληξε ο κ. Τσιαούσης.
