Η Αντιγόνη στον διάλογό της με την αδερφή της Ισμήνη για το ενδεχόμενο του θανάτου της γατί θα παραβεί τον νόμο της πόλης των Θηβών και του Κρέοντα για να θάψει τον αδελφό της λέει στους στίχους 71-74: «Ἀλλ’ ἴσθ’ ὁποῖά σοι δοκεῖ, κεῖνον δ’ ἐγὼ θάψω· καλόν μοι τοῦτο ποιούσῃ θανεῖν. Φίλη μετ’ αὐτοῦ κείσομαι, φίλου μέτα,ὅσια πανουργήσασ’·» (μτφ. «μείνε με τις ιδέες σου εσύ, μα εκείνον θα θάψω εγώ· γλυκός για μένα θα ‘ναι, σαν θα το κάμω, ο θάνατος· μαζί του, σ’ αγαπημένον πλάι αγαπημένη θα κοίτωμαι, για τ’ άγιο αυτό μου κρίμα·»). Και αυτό «το άγιο κρίμα», που δανειστήκαμε για τίτλο στο άρθρο μας είναι που πραγματεύεται ο Σοφοκλής στο μνημειώδες έργο του. Είναι το ζήτημα ανάμεσα στους γραπτούς και τους άγραφους νόμους, στα όρια που η συντεταγμένη πολιτεία βάζει απέναντι στην ανθρωποκεντρική ηθική και αν αυτά μπορούν να μετατοπιστούν κατά περίπτωση.
Αφορμή γι’ αυτές τις σκέψεις είναι η πράξης μιας σύγχρονης «όσια πανουργήσασας», που λόγω οικονομικής ένδειας αναγκάστηκε να κλέψει από κατάστημα μεγάλης διεθνούς αλυσίδας σούπερ μάρκετ στην Πετρούπολη λίγο τυρί και λίγο κιμά για να χορτάσει την πείνα αυτής και των παιδιών της. Πράξη προφανώς παραβατική σύμφωνα με τον νόμο, που επισύρει κατηγορίες αν ο προσβαλλόμενος μηνύσει τον δράστη. Στη συγκεκριμένη περίπτωση στην αρχή ο υπάλληλος της εταιρείας ήταν ανένδοτος ακολουθώντας το πρωτόκολλο αλλά και τις άνωθεν οδηγίες. Μετά όμως από τη δημόσια κατακραυγή, κυρίως και για μια ακόμη φορά στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, η μήνυση αποσύρθηκε, με την γερμανικών συμφερόντων αλυσίδα LIDL πιθανόν να φοβάται μήπως συμβεί κάτι ανάλογο με το σχετικά πρόσφατο περιστατικό με την εταιρεία ταχυμεταφορών φαγητού e-food, για άλλο ζήτημα, βέβαια, που αφορούσε σε συμβάσεις εργαζομένων. Και για να είμαστε δίκαιοι, στην περίπτωση που αναλύουμε τα αντανακλαστικά ήταν πιο γρήγορα.
Το ερώτημα που, ωστόσο, θέτουν κάποιοι στο δημόσιο διάλογο είτε καλοπροαίρετα σαν την Ισμήνη είτε αυστηρά σαν τον Κρεόντα, στην τραγωδία, είναι το αν είναι θεμιτό οι νόμοι να παραβιάζονται στο όνομα μια ανώτερης ηθικής αξίας. Η απάντηση είναι δύσκολη και φυσικά θέση μας είναι ότι οι νόμοι πρέπει να τηρούνται για να μην γίνουμε ζούγκλα. Από την άλλη πλευρά αν θέλουμε να μιλάμε για ανθρωποκεντρικό δικαιικό σύστημα, οι πληττόμενοι ή οι αρχές μπορούν να παρεκκλίνουν σε μεμονωμένες περιπτώσεις που το άδικο προσβάλλει με βαρύ τρόπο το κοινό περί δικαίου αίσθημα. Δεν είναι εύκολο να φτάσουμε σε αυτό που αναφέρει ο σοφιστής Πρωταγόρας μέσα από το έργο του Πλάτωνα ότι «Σε όλα τα πράγματα το μέτρο είναι ο άνθρωπος», αλλά η υπακοή και η πειθαρχία πρέπει να διαθέτουν ευελιξία. Όχι με τον τρόπο που το κάνουν οι πρωινές τηλεοπτικές εκπομπές, που παρεμβαίνουν για κάποιο ιδιωτικό ζήτημα σε δομές λόγου χάρη της δημόσιας υγείας, που θεσμικά όφειλαν να δείχνουν ενδιαφέρον για οποιαδήποτε περίπτωση, αλλά σε ζητήματα παραβατικότητας που αφορούν στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια, οι συμπεριφορές δεν μπορούν να είναι ανελαστικές.
Αν κάτι πρέπει να μας έχουν διδάξει τα δέκα χρόνια οικονομικής κρίσης και δύο πανδημίας είναι ακριβώς η επιστροφή στην οργάνωση και λειτουργία του κράτους που θα έχει επίκεντρο τον άνθρωπο και την κοινωνία. Υποτίθεται ότι όλες οι μεγάλες εταιρείες επενδύουν σε προγράμματα και δράσεις Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης και στο άλλο νέο trend που ονoμάζεται «people culture” σχετικά με την επιμόρφωση και τη συμπεριφορά των στελεχών και των υπαλλήλων. Στο όνομα όλων αυτών, που προϋποθέτει η βιώσιμη ανάπτυξη, η ανελιξία και η ανάλγητη συμπεριφορά σπέρνουν ανέμους και θερίζουν μόνο θύελλες. Η επίκληση δε της κατάλυσης του νόμου και της ορθής λειτουργίας του επιχειρείν μόνον ως κωμικοτραγικά γίνονται αποδεκτά από την κοινή γνώμη, που λόγω των πολλαπλών κρίσεων δεν έχει αντοχές και θυμώνει πιο εύκολα. Ποια είναι η λύση; Εφαρμογή του νόμου, βασισμένη στην αρχές της κοινωνικής δικαιοσύνης, έτσι ώστε «προνομιακές» παρεκκλίσεις σαν την περίπτωση της γιαγιάς στην Πετρούπολη, να επιβεβαιώνουν την ανθωποκεντρική ισχύ του κράτους δικαίου, ενισχύοντας ταυτόχρονα την αξιοπιστία του στα μάτια των πολιτών…