Οι επιδοτήσεις στην κατανάλωση ορυκτών καυσίμων, σε παγκόσμιο επίπεδο, διπλασιάστηκαν το 2022 σε σχέση με το προηγούμενο έτος φτάνοντας στο ιστορικό υψηλό όλων των εποχών του 1 τρισ. δολαρίων, όπως προκύπτει από την έκθεση τους Διεθνούς Οργανισμού Ενέργειας (ΙΕΑ) με θέμα τις «Επιδοτήσεις στην κατανάλωση ορυκτών καυσίμων το 2022».
Εμμέσως πλην σαφώς ο ΙΕΑ καλεί τις κυβερνήσεις να περιορίσουν δραστικά την πολιτική των επιδοτήσεων σε ορυκτά καύσιμα και ηλεκτρισμό και να βάλουν στην προμετωπίδα τους μέτρα για την ενίσχυση της πράσινης μετάβασης και των εναλλακτικών και πιο καθαρών μορφών ενέργειας.
Το Σύμφωνο της Γλασκώβης για το κλίμα έδωσε έμφαση στην σταδιακή κατάργηση των επιδοτήσεων ορυκτών καυσίμων η οποία μπορεί να καταστεί θεμελιώδες βήμα προς μια επιτυχημένη μετάβαση στην καθαρή ενέργεια. Ωστόσο, η σημερινή παγκόσμια ενεργειακή κρίση έχει επίσης αναδείξει ορισμένες από τις πολιτικές προκλήσεις προκειμένου αυτό το βήμα να γίνει πραγματικότητα. Η έκθεση της ΙΕΑ διατυπώνει μια σειρά από προτάσεις για τη μεταρρύθμιση των ενεργειακών επιδοτήσεων ώστε οι χώρες και οι οικονομίες να υπερβούν πιο αποτελεσματικά τη σημερινή ενεργειακή κρίση.
Οι τιμές των ορυκτών καυσίμων ήταν εξαιρετικά υψηλές και ασταθείς το 2022, καθώς οι αγορές ενέργειας αντιμετώπισαν τις πιέσεις που προκλήθηκαν από την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία – ιδιαίτερα τις απότομες περικοπές στις παραδόσεις ρωσικού φυσικού αερίου στην Ευρώπη. Σε πολλές χώρες, ωστόσο, οι τιμές που πλήρωναν πράγματι οι καταναλωτές για αυτά τα καύσιμα παρέμειναν σε πολύ χαμηλότερο επίπεδο.
Μια σειρά πολιτικών παρεμβάσεων λειτούργησαν προστατευτικά για τους καταναλωτές έναντι των αυξανόμενων τιμών, αλλά με συνέπεια τη διατήρηση με τεχνητό τρόπο της ανταγωνιστικότητας των ορυκτών καυσίμων έναντι των διαφόρων εναλλακτικών λύσεων χαμηλών εκπομπών.
Το 2022, οι επιδοτήσεις παγκοσμίως για την κατανάλωση ορυκτών καυσίμων εκτοξεύτηκαν σε περισσότερα από 1 τρισεκατομμύριο δολάρια ΗΠΑ, σύμφωνα με την τελευταία εκτίμηση του IEA, μακράν το μεγαλύτερο ποσό επιδότησης που έχει υπάρξει ποτέ.
Οι επιδοτήσεις σε αέριο, ηλεκτρικό ρεύμα και πετρέλαιο
Σύμφωνα δε με τις πρώτες εκτιμήσεις του Οργανισμού, για το 2022, προκύπτει ότι οι επιδοτήσεις στην κατανάλωση φυσικού αερίου και ηλεκτρικής ενέργειας υπερδιπλασιάστηκαν σε σύγκριση με το 2021, ενώ οι επιδοτήσεις πετρελαίου αυξήθηκαν κατά περίπου 85%. Οι επιδοτήσεις επικεντρώνονται κυρίως στις αναδυόμενες αγορές και στις αναπτυσσόμενες οικονομίες, και περισσότερες από τις μισές αφορούσαν σε χώρες εξαγωγής ορυκτών καυσίμων.
Εκτός από αυτές τις επιδοτήσεις στην κατανάλωση, ο IEA έχει καταγράψει επιπλέον δαπάνες άνω των 500 δισεκατομμυρίων δολαρίων για τη μείωση των λογαριασμών ενέργειας το 2022, κυρίως στις προηγμένες οικονομίες, εκ των οποίων περίπου 350 δισεκατομμύρια δολάρια από αυτά διατέθηκαν μόνο στην Ευρώπη.
Αυτή η δαπάνη δεν συνυπολογίζεται από τον ΙΕΑ ως επιδότηση κατανάλωσης ορυκτών καυσίμων, επειδή οι μέσες τιμές τελικού χρήστη εξακολουθούν να είναι αρκετά υψηλές για να καλύψουν την αξία του εν λόγω καυσίμου στην αγορά. Στην Ευρώπη, η προκαταρκτική ανάλυση δείχνει ότι οι μέσες τιμές τελικού χρήστη ήταν κοντά, σε ορισμένες περιπτώσεις, στις τιμές αναφοράς της αγοράς.
Δημοσιονομική επιβάρυνση
Ωστόσο, οι δαπάνες για τη μείωση των λογαριασμών ενέργειας αντιπροσωπεύουν σημαντική δημοσιονομική επιβάρυνση για τις κυβερνήσεις και, όπως συμβαίνει συχνά με τέτοια μέτρα, αυτές οι παρεμβάσεις δεν ήταν πάντα καλά στοχευμένες, σύμφωνα με την έκθεση του Διεθνούς Οργανισμού Ενέργειας. Επιπλέον, όπως υπογραμμίζεται, υπάρχει ο κίνδυνος να περιοριστεί το κίνητρο για αποδοτικότερη χρήση ενέργειας ή στροφή σε καθαρότερα καύσιμα.
Τον Νοέμβριο του 2021, το Σύμφωνο της Γλασκώβης για το Κλίμα κάλεσε τις χώρες να «καταργήσουν σταδιακά τις αναποτελεσματικές επιδοτήσεις ορυκτών καυσίμων, παρέχοντας παράλληλα στοχευμένη υποστήριξη στους φτωχότερους και πιο ευάλωτους».
Η έκθεση του ΙΕΑ δείχνει ότι, τον τελευταίο χρόνο, εφαρμόστηκαν πολλά νέα μέτρα από τις κυβερνήσεις αρκετών χωρών που περιόρισαν τη μετακύλιση των υψηλών διεθνών τιμών ορυκτών καυσίμων στους καταναλωτές.
Ορισμένα από αυτά τα μέτρα μπορεί να θεωρηθούν ως κοινωνικές ή πολιτικές αναγκαιότητες, δεδομένης της δυσκολίας που θα μπορούσε να έχει προκαλέσει η πλήρης έκθεση νοικοκυριών και επιχειρήσεων σε τιμές που εξαρτώνται από την αγορά. Όμως η κλίμακα αυτών των παρεμβάσεων εξακολουθεί να αποτελεί ανησυχητικό σημάδι για την πράσινη ενεργειακή μετάβαση όπως επισημαίνει ο ΙΕΑ και προσθέτει πως ενώ πολλά άλλα μέτρα που ελήφθησαν από τις κυβερνήσεις επιταχύνουν αυτή τη μετάβαση, οι παρεμβάσεις στις τιμές λειτούργησαν προς την αντίθετη κατεύθυνση ευνοώντας τα ορυκτά και ρυπογόνα καύσιμα.
Μαθήματα από την ενεργειακή κρίση
Η σταδιακή κατάργηση των επιδοτήσεων ορυκτών καυσίμων είναι ένα θεμελιώδες συστατικό μιας επιτυχημένης μετάβασης στην καθαρή ενέργεια, όπως υπογραμμίζεται στο Σύμφωνο της Γλασκώβης για το κλίμα.
Σε μια ενεργειακή κρίση, οι κυβερνήσεις δίνουν προτεραιότητα στην προστασία των καταναλωτών από τις επιζήμιες επιπτώσεις στις τιμές έναντι των δεσμεύσεων για σταδιακή κατάργηση των επιδοτήσεων. Αυτό ήταν πολύ ορατό το 2022 και είχε ως αποτέλεσμα μια απότομη αύξηση των επιδοτήσεων κατανάλωσης ορυκτών καυσίμων και άλλων μέτρων για τον περιορισμό των επιπτώσεων στους λογαριασμούς ενέργειας.
Αυτό περιόρισε τις δυσκολίες στα νοικοκυριά και την αγορά, αλλά μείωσε το κίνητρο των καταναλωτών να εξοικονομούν ενέργεια ή να στραφούν σε εναλλακτικές –και καθαρότερες– πηγές ενέργειας, καθυστερώντας έτσι μια μόνιμη επίλυση της κρίσης. Αποστράγγισε επίσης δημόσιους πόρους που θα μπορούσαν να είχαν δαπανηθεί σε άλλους τομείς, συμπεριλαμβανομένης της μετάβασης στην καθαρή ενέργεια.
Το άλμα στις επιδοτήσεις κατανάλωσης ορυκτών καυσίμων το 2022 φέρνει μερικά σημαντικά διδάγματα σχετικά με τις προοπτικές για ομαλή και ανθρωποκεντρική μετάβαση, κατά τον ΙΕΑ.
1.Οι τιμές των ορυκτών καυσίμων δεν είναι ο καλύτερος τρόπος για την προώθηση της μετάβασης στην καθαρή ενέργεια.
Οι μη ισορροπημένες ή οι λανθασμένες προσεγγίσεις για τις μεταβάσεις, στις οποίες η προσφορά καυσίμων μειώνεται πριν από τη ζήτηση, δημιουργούν σαφείς κινδύνους περαιτέρω εκτινάξεων των τιμών και δεν υπάρχει καμία εγγύηση ότι τέτοια επεισόδια είναι αναμφισβήτητα καλά για τις μεταβάσεις.
Όπως σημειώνεται στο World Energy Outlook 2022, «οι υψηλές τιμές των ορυκτών καυσίμων δεν υποκαθιστούν τις πολιτικές για το κλίμα».
Στην πράξη, οι ανησυχίες σχετικά με το πόσο προσιτά οικονομικά μπορεί να είναι τα ορυκτά καύσιμα, μπορούν να μειώσουν την προσοχή και τα χρήματα που αφιερώνουν οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής στην καθαρή ενέργεια. Μπορούν επίσης σε ορισμένες περιπτώσεις (όπως φάνηκε το 2022) να προκαλέσουν μεγαλύτερη χρήση πιο ρυπογόνων καυσίμων, δηλαδή τη μετάβαση από το φυσικό αέριο στον άνθρακα.
Και οι πληθωριστικές πιέσεις αυξάνουν το κόστος δανεισμού εις βάρος των επενδύσεων καθαρής ενέργειας έντασης κεφαλαίου.
2.Οι υψηλές τιμές των ορυκτών καυσίμων πλήττουν περισσότερο τους φτωχούς, αλλά οι επιδοτήσεις σπάνια στοχεύουν καλά στην προστασία των ευάλωτων ομάδων και τείνουν να ωφελούν πιο ευκατάστατα οικονομικώς τμήματα του πληθυσμού.
Αυτό αποδείχθηκε ξανά το 2022, καθώς η πολιτική προτεραιότητα για άμεση λήψη μέτρων στήριξης συχνά υπερέβαινε το πιο επίπονο έργο της κατεύθυνσης της υποστήριξης προς τα εκεί που υπήρχε μεγαλύτερη ανάγκη.
3.Καλύτερα να δαπανηθούν κονδύλια για διαρθρωτικές αλλαγές παρά για βοήθεια έκτακτης ανάγκης.
Οι πόροι αξιοποιούνται καλύτερα για την προώθηση αλλαγών που παρέχουν διαρκή προστασία από τις ασταθείς τιμές των καυσίμων. Αυτό σημαίνει σταθεροποίηση των τιμών που βασίζονται στην αγορά με μια ευρύτερη σειρά πολιτικών και μέτρων που επιτρέπουν καθαρότερες ενεργειακές επιλογές από τα νοικοκυριά και τις βιομηχανίες. Αυτό θα καταστήσει άμεσα διαθέσιμο εξοπλισμό και υπηρεσίες υψηλής απόδοσης και χαμηλών εκπομπών και θα βοηθήσει τους φτωχότερους καταναλωτές να διαχειριστούν το αρχικό κόστος αυτών των επενδύσεων.
