Η συζήτηση για τα όρια της σάτιρας είναι σχεδόν …προαιώνια. Προκύπτει κάθε φορά που κάποιος κωμικός υπερασπίζεται τον εαυτό του, μετά από ένα προβληματικό αστείο, μια προβληματική ατάκα, μια προβληματική ανάρτηση – ή έστω μετά από ένα αστείο, μια ατάκα, μια ανάρτηση που κάποιοι άλλοι θεώρησαν προβληματικά ή και προσβλητικά/συκοφαντικά.
Ο κωμικός απαντά “μα εγώ έκανα σάτιρα”, οι ενοχλημένοι λένε “αυτό δεν ήταν σάτιρα και τέλος πάντων η σάτιρα δεν μπορεί να είναι ανεξέλεγκτη”, άκρη δεν βγαίνει ποτέ, απλώς κάποια στιγμή κατακάθεται ο ντόρος. Μέχρι την επόμενη φορά.
Τα τελευταία χρόνια έχει προκύψει και το κύμα του cancel, το οποίο πάντως στην κωμωδία δεν δείχνει να έχει γερά πόδια. Τα “αστεία” του Dave Chappelle για τα τρανς άτομα, προκάλεσαν τεράστιες αντιδράσεις από την LGBQT+ κοινότητα που προσπάθησε να τον ακυρώσει, αλλά δεν τα κατάφερε. Ισχύει και για κάμποσες άλλες περιπτώσεις. Παρόλα αυτά, πολλοί γνωστοί κωμικοί βασίζουν τους πιο πρόσφατους μονολόγους τους στους περιορισμούς που τους επιβάλλει η πολιτική ορθότητα και στους κινδύνους του cancel – το τελευταίο special του ταλαντούχου Ricky Gervais ήταν σχεδόν αποκλειστικά αφιερωμένο εκεί. Και ήταν και -επιεικώς – μέτριο. Ο ίδιος πάντως έχει πει μια σωστή φράση: “Just because you’re offended, doesn’t mean you’re right”.
Επειδή προσβλήθηκες, δεν σημαίνει ότι έχεις και δίκιο.
Απλώς, κάποτε τυχαίνει να έχεις κιόλας (δίκιο).
Στην Ελλάδα, το τελευταίο διάστημα, η κουβέντα επικεντρώνονταν γύρω από τον Μάρκο Σεφερλή.
Υπάρχουν πολλά ζητήματα προφανώς με την κωμωδία του Σεφερλή. Το βασικότερο, κατά τη γνώμη μου είναι ότι ο δημοφιλέστατος Μάρκος κάνει συστηματικά αυτό που στο χωριό μου λέμε “punching down”. Χτυπάει προς τα κάτω. Με πιο απλά λόγια, σατιρίζει από θέση ισχύος ανθρώπους πιο αδύναμους από εκείνον.
Κάτι το οποίο, νομίζω, ουδείς μπορεί να ισχυριστεί για τον Χριστόφορο Ζαραλίκο. Ο οποίος εδώ και πολλά χρόνια έχει επιλέξει τον δρόμο της σκληρής, πολιτικής σάτιρας και στο στόχαστρο του βρίσκονται σχεδόν αποκλειστικά οι κατέχοντες εξουσία. Με συνέπεια και επιμονή, διαφοροποίησε το προφίλ με το οποίο μας συστήθηκε, έφτιαξε πιστό κοινό και θα έλεγα ότι σε επίπεδο stand up δεν υπάρχει άλλος Ζαραλίκος στην Ελλάδα – κάποιος δηλαδή που να γεμίζει χώρους και να βρίσκεται στα όρια του mainstream (αντισυστημικό και εναλλακτικό μεν, mainstream δε) κάνοντας αμιγώς πολιτική κωμωδία.
Μέχρι εδώ όλα καλά. Τα προβλήματα αρχίζουν, ειδικά με την πολιτική σάτιρα, όταν ο κωμικός μετατρέπεται σε κήρυκα της ηθικής ανωτερότητας, του ίδιου και του κοινού του και όταν λαϊκίζει.
Νιώθω ότι εδώ και καιρό, ο Ζαραλίκος δεν απευθύνεται σε όλους. Αν δεν ανήκεις σε συγκεκριμένους ιδεολογικούς χώρους, είναι δύσκολο να γελάσεις πια μαζί του – πράγμα όχι και τόσο αυτονόητο όσο ακούγεται: εννοώ ότι ο καλός κωμικός ασφαλώς μπορεί να κάνει και έναν δεξιό να γελάσει, σατιρίζοντας την ΝΔ και την κυβέρνηση. Όποιος πάψει να ενδιαφέρεται για αυτό, αφήνει σταδιακά την κωμωδία και μπαίνει στα χωράφια του καθοδηγητή. Ορισμένοι, το επιδιώκουν και το ευχαριστιούνται κιόλας.
Τότε ακριβώς είναι που παύουν να είναι αστείοι.
Δεν ξέρω αν ο Νίκος Ανδρουλάκης έπρεπε να προχωρήσει σε μήνυση στον Ζαραλίκο. Ξέρω πάντως ότι η ανάρτηση του Ζαραλίκου για τον Ανδρουλάκη δεν είχε ίχνος χιούμορ.
Ήταν – εντυπωσιακά – άστοχη, είτε ως σκέτη ανάρτηση, είτε ως σατιρική.
Και το βασικότερο όριο της σάτιρας, ίσως και το μοναδικό, για να επανέλθω στην αρχή της συζήτησης, είναι τελικά αυτό: η ευστοχία της.