50 χρόνια. Περίοδος πυκνή, σχεδόν μια ολόκληρη ζωή. Μεταπολίτευση. Γρήγορα οι φράσεις έρχονται στο μυαλό. Η μακροβιότερη περίοδος δημοκρατίας και ειρήνης. Ιδεολογική κυριαρχία της Αριστεράς. Ένα κοινωνικό συμβόλαιο που υπογράφηκε από το ΠΑΣΟΚ, τηρήθηκε κατά γράμμα την περίοδο 1981-1989 και τέθηκε υπό συνολική αμφισβήτηση την περίοδο της οικονομικής κρίσης. Έκτοτε δεν έχει συναφθεί ένα νέο ολοκληρωμένο, ισορροπημένο και συμπεριληπτικό κοινωνικό συμβόλαιο.
Γι΄ αυτό και ο κύκλος της Μεταπολίτευσης παραμένει ανοιχτός. Στις πέντε δεκαετίες που πέρασαν η κίνηση του εκκρεμούς ήταν εμφανής. Από την υπερ-πολιτικοποίηση στο απολιτίκlifestyle, από το συλλογικό στο ιδιωτικό, από την υπόμνηση των ανοικτών πληγών (το σάρκωμα της Κύπρου κατατρώει την Γ’ Ελληνική Δημοκρατία) μέχρι την επιτηδευμένη προσπάθεια για να τεθούν στη σφαίρα του μη ορατού τα φαντάσματα της πολεμικής και μεταπολεμικής μας ιστορίας.
«Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι είναι μία στιγμή ιστορική η Μεταπολίτευση, έρχεται ο Καραμανλής με το αεροπλάνο του Ζισκάρ ντ’ Εσταίν, ο Ανδρέας, η Μελίνα, έρχονται οι εκτοπισμένοι από τα νησιά στα λιμάνια, από τις φυλακές, επίσης επιστρέφουν χιλιάδες εμιγκρέδες που είχαν φύγει λόγω της χούντας, δηλαδή μιλάμε χιλιάδες σπίτια γιόρταζαν, καλωσόριζαν τους δικούς τους», έτσι περίγραψε τη Μεταπολίτευση ο Σαββόπουλος στο συνέδριο του Κύκλου Ιδεών.
Η εικόνα όντως αποτυπώνει τα όσα έχουμε και εμείς στο μυαλό μας.
Στην αποτίμηση από το ύψος του 2024 ρίχνει σκιά το τέλος, το πρόσφατο. Το νήμα το πιάνουμε από το ’74, ξεχνάμε, όμως, να μιλήσουμε για το βιβλίο, ολόκληρο. Ένα μάθημα δημοκρατίας, στις λέξεις των δικαιωμάτων, στο παιγνίδι των ατομικών και συλλογικών επιδιώξεων. Και καταλήγουμε να αλλοιώνουμε την έννοια της προόδου και της συντήρησης, έχοντας την πικρή επίγευση της κυβερνώσας Αριστεράς του 2015.
Όμως η Μεταπολίτευση φέρει πρόσημο θετικό. Το τονίζω αυτό σε κάθε φάση και με κάθε αφορμή.
Η Ελλάδα στα πενήντα αυτά χρόνια γέννησε μια κοινωνία πιο ασφαλή και ειρηνική από ποτέ άλλοτε. Αλλά και μια κοινωνία απρόθυμη να πάει πέρα από την ποσοτική ευμάρεια στον «καλλωπισμό του ύφους ζωής». Επιτάχυνε μια συγκεκριμένη ανάπτυξη, σημαντικά έργα, μεταμόρφωση του τοπίου και της επαρχιακής ζωής. «Άλλαξε τη σχέση ανάμεσα στην πόλη και στην ύπαιθρο (με εξαιρέσεις, πάντα) και από την άλλη ενσωμάτωσε έναν τεράστιο αριθμό νέων στην ανώτατη εκπαίδευση».
Παρόλα αυτά αποτιμούμε μια πυκνή ιστορική εμπειρία από την κορύφωση των δραμάτων της. Έτσι συμβαίνει στη δημόσια σφαίρα. Τα φώτα και οι προβολείς ανάβουν την ώρα της κρίσης. Αυτή αποτυπώνεται στη μνήμη. Όχι η θεμελίωση της Δημοκρατίας (παρά τις αδυναμίες), αλλά ο κλονισμός των δεδομένων.
Και έτσι η αποτίμηση είναι μεροληπτική. Εστιάζει στις αποτυχίες, παραβλέποντας τη μεγάλη αλήθεια των συλλογικών επιτευγμάτων.
Η αλήθεια είναι, όμως, μία. Η ισότητα και ο ατομικισμός εξαπλώθηκαν παράλληλα μαζί με όλα τα συμφραζόμενά τους. Η ατομική ελευθερία «συγκρούστηκε» με το δημόσιο συμφέρον. Ο «λαός στην εξουσία» έχανε κατά καιρούς το συμβολισμό του από τις αποπνικτικές δημαγωγίες.
Και φτάνουμε στο σήμερα. Άνθρωποι της δική μου γενιάς, που μεγαλώνουν τα παιδιά τους, τους σημερινούς δεκαπεντάρηδες, χάνουν την υπομονή τους. Αναζητούν ριζοσπαστικές νόρμες, δεν δίνουν κανένα περιθώριο χρόνου στις ηγεσίες και στο κόμματα και πολύ περισσότερο επιλέγουν τη σιωπή όταν βλέπουν να χειροτερεύει η καθημερινότητά τους.
Ανέφερα παραπάνω ότι το κοινωνικό συμβόλαιο χρειάζεται νέα κεφάλαια. Πρέπει να τα συντάξουμε εμείς. Να μιλήσουμε με τους γύρω μας και να τους τονίσουμε πως τα μικρά και βιωματικά, οι ελευθερίες που κάρπισαν για πενήντα χρόνια, τώρα πρέπει να δημιουργήσουν τις συνθήκες για καλύτερες πρακτικές, στη βάση μιας νέας συλλογικότητας.
Ο τόπος είναι εδώ. Ο χρόνος τρέχει. Απόψε στους κήπους του Προεδρικού Μεγάρου, η Ελλάδα πρέπει να κοιτάξει στο μακρινό 1974 και από εκεί να περιγράψει ξανά την εικόνα μιας ποιοτικής και ανθρώπινης δημοκρατίας. Μια «επανεπινόηση» της ζωής μας χρειάζεται και αυτή θα επινοήσει με τη σειρά της τη Δημοκρατία, μισό αιώνα από την αποκατάστασή της.