Για την ανάλυση του φαινομένου του λαϊκισμού, μπορεί να ανατρέξει κανείς στην εκδήλωση της δημοσιονομικής κρίσης στην Ευρώπη. Μια κρίση που λειτούργησε και ως φυτώριο δημιουργίας και ανάπτυξης λαϊκιστικών και δημαγωγικών αντιευρωπαϊκών σχημάτων. Αλλά και των συσσωρευμένων μεταναστευτικών/προσφυγικών ροών. Υπο τέτοιες συνθήκες στα πολιτικά συστήματα, η διάχυση τέτοιων φαινομένων, αποκτά χαρακτηριστικά κατ’ αρχήν δημοσκοπικής ενίσχυσης, στοχεύοντας στον εκλογικό επηρεασμό ευάλωτων κοινωνικών στρωμάτων.
Άρθρο του Γιώργου Α. Ζερβάκη *
Στην ΕΕ, κυρίως στις χώρες του Νότου, ο δημαγωγικός λόγος έτσι όπως αναπτύχθηκε, συνέτεινε στο να μειωθεί ο βαθμός εμπιστοσύνης των Πολιτών προς τα δημοκρατικά πολιτικά συστήματα, προς τους πολιτικούς θεσμούς, εθνικούς και ευρωπαϊκούς. Η άνοδος λαϊκιστικών κινημάτων επετεύχθη γιατί επένδυσε σε έναν ακραίο αντισυστημικό λόγο, με τις ψευδαισθήσεις, την πολωτική αντίληψη να κυριαρχούν ως συστατικά στοιχεία.
Τα κύματα λαϊκισμού που χτύπησαν την Ευρώπη τις δυο τελευταίες δεκαετίες, δεν έδειξαν ανθεκτικότητα, επειδή ήταν σχεδόν αποκλειστικά δημιουργήματα μόνον της οικονομικής ή της μεταναστευτικής κρίσης. Ακόμα και σε χώρες με ισχυρά και θεμελιώδη οικονομικά δεδομένα, δημαγωγικά και λαϊκιστικά κόμματα και κινήματα βρήκαν πρόσφορο έδαφος ανάπτυξης σε ευάλωτες κοινωνικές ομάδες. Άνοδος των ευρωσκεπτικιστικών, ευρωαρνητικών ρευμάτων σημειώνονταν ακόμα και σε χώρες που δεν έδειχναν πρόθεση υποδοχής μεταναστευτικών και προσφυγικών ροών.
Οι κρίσεις με τις οποίες βρέθηκαν αντιμέτωπες οι χώρες μας, δεν ήταν αποκλειστικά εκείνες που επέτρεψαν σε σημαντικά τμήματα των κοινωνιών μας να παρακολουθήσουν τον λαϊκιστικό λόγο. Οι λαϊκιστές αξιοποίησαν την δυσφορία απέναντι στα καθημερινά προβλήματα των σύγχρονων δημοκρατιών μας, στην απαξίωση της πολιτικής σε ευρωπαϊκό, εθνικό και περιφερειακό επίπεδο. Οι εκφραστές του λαϊκισμού, ακόμα και όταν κάνουν λόγο για αμεσοδημοκρατικές θεωρίες, δεν κάνουν τίποτα άλλο παρά να δείχνουν πόσο εχθρεύονται παραδοσιακούς, δημοκρατικούς θεσμούς, όσα αυτοί εκπροσωπούν. Ο λαϊκισμός κινείται μακριά από το δημοκρατικό πλαίσιο, επιδίωξη του είναι να υποσκάπτει και να υπονομεύει τους πυλώνες κάθε δημοκρατικού εγχειρήματος, είτε αφορά την ευρωπαϊκή ενοποίηση, είτε τα εθνικά πολιτικά συστήματα.
Τα όσα διαμορφώθηκαν στην ελληνική πολιτική και κοινωνική πραγματικότητα την τελευταία 10ετία, είναι απολύτως ενδεικτικά του πως ο λαϊκισμός καταφέρνει να βρίσκει διεξόδους. Ένας βαθύτατος διχασμός, ένα γενικό αντισυστημικό κατηγορητήριο, η αντιμνημονιακή αντίσταση απέναντι στην ΕΕ, στο ΔΝΤ. Η κυριαρχία του εθνικολαϊκισμού το κρίσιμο καλοκαίρι του 2015, ήθελε την χώρα εκτός του ευρωπαϊκού πλαισίου, βάζοντας την σε περιπέτειες. Η πράξη του δημοψηφίσματος στην αποθέωση του εθνικολαϊκισμού και η απόρριψη του από τους ίδιους τους εμπνευστές του το καλοκαίρι του 2015, ήταν μια πρώτη ήττα των λαϊκιστικών πολιτικών.
Η λαϊκιστική ρητορεία πέρασε σε μια νέα κλιμάκωση όταν η χώρα συμφώνησε με τους εταίρους της για να μην καταρρεύσει στα απαραίτητα και επώδυνα μέτρα στήριξης. Λαϊκιστική ένταση που ήταν εμφανής στις Πλατείες, αλλά και μέσα στο Κοινοβούλιο. Η Χρυσή Αυγή από περιθωριακό κίνημα εθνικοσοσιαλιστικών και νεοναζιστικών ιδεωδών των ηγετικών της στελεχών, βρέθηκε να έχει κοινοβουλευτική εκπροσώπηση, ενώ ηττήθηκε πολιτικά στις εκλογές του καλοκαιριού του 2019, όταν δεν έβρισκε ισχυρή απήχηση ο ακραίος της λόγος.
Όμως ο λαϊκισμός δεν επιβιώνει παρά μόνον όταν ευνοείται από τις κοινωνικές εξελίξεις. Η ανοδική πορεία του ακροδεξιού και ξενοφοβικού κόμματος Εναλλακτική για την Γερμανία, στις αρχές του 2020 ακολουθήθηκε από την δημοσκοπική του πτώση στο 10%, έχοντας αλλάξει το πολιτικό σκηνικό στην Γερμανία. Αρκούσαν κάποια πολιτικά γεγονότα σε τοπικά κρατίδια, για να δημιουργηθούν εκ βάθρων πολιτικές ανακατατάξεις.
Στην Γερμανία, όπου σε λίγες ημέρες έχουμε τις ομοσπονδιακές εκλογές, παρατηρούμε ότι η ακροδεξιά ρητορική του κόμματος Εναλλακτική για την Γερμανία, τόσο για την υγειονομική κρίση, όσο και για το μεταναστευτικό/προσφυγικό ζήτημα, δεν μπορούσε να λειτουργεί πειστικά για μεγάλο χρονικό διάστημα. Η απώλεια συνεπώς ζωτικού χώρου για τους εθνικολαϊκιστές, η δυσκολία αποτύπωσης ενός αντισυστημικού, ριζοσπαστικού λόγου, δημιουργείται από τον πολιτικό πραγματισμό, την ισχύ της αλήθειας έναντι της ψεύτικης λογικής, της αυταπάτης.
Από την παρουσία λαϊκιστικών, ιδεοληπτικών φωνών εκτός και εντός του ελληνικού κοινοβουλίου, τα κρίσιμα μνημονιακά χρόνια, μέχρι την πολιτική παρουσία των Λεπέν, Σαλβίνι στην Γαλλία και στην Ιταλία, το πολιτικό συμπέρασμα είναι ότι τα δημοκρατικά πολιτικά συστήματα και οι βασικές πολιτικές δυνάμεις, επιδεικνύουν ανθεκτικότητα, όταν οι αντισυστημικές θεωρίες δεν αποτελούν πολιτική για μια επιτυχή διακυβέρνηση, όταν οι χώρες λαμβάνουν έγκαιρα μέτρα για την προστασία της υγείας των Πολιτών.
Στην Ευρώπη της κρίσης, στις χώρες του Κοινοτικού Νότου, διαμορφώθηκε η αποδυνάμωση ενός πολυετούς πολιτικού δικομματισμού διαμορφωμένου κυρίως από δυνάμεις της κεντροδεξιάς και της σοσιαλδημοκρατίας, με την αντίστοιχη άνοδο ενός πλέγματος αντισυστημικών, ακραίων, αντιευρωπαϊκών, λαϊκιστικών στοιχείων, ασύνδετων μεταξύ τους. Από όλη αυτή την πολιτική κατάσταση, οδηγήθηκαν σε κατάρρευση οι δυνάμεις της σοσιαλδημοκρατίας, με ανθεκτικότερα τα κεντροδεξιά κόμματα. Από τον ευρωπαϊκό Βορρά μέχρι το Νότο, εμφανίστηκαν δεξιά και αριστερά λαϊκιστικά κόμματα, με στοιχεία ξενοφοβικής, αντιμεταναστευτικής ρητορικής, αλλά και ατζέντα κάθετα αντιευρωπαϊκή, απέναντι στην κοινοτική αρχιτεκτονική, στην ΟΝΕ και στο ενιαίο νόμισμα, κόμματα με θολό πολιτικό προσδιορισμό.
Τον Μάρτιο του 2018, στην ιταλική εθνική εκλογική αναμέτρηση, το λαϊκιστικό κίνημα των 5 Αστέρων του Πέπε Γκρίλο είχε κατακτήσει την πρώτη θέση συγκεντρώνοντας 40%. Τον Φεβρουάριο του 2019, στις εκλογές για την ανάδειξη νέας περιφερειακής διοίκησης στο Αμπρούτσο, σημειώθηκε ήττα του λαϊκιστικού κινήματος στην 3η θέση, με ποσοστό 19%. Την σειρά του Αμπρούτσο πήρε η νήσος της Σαρδηνίας, με τις περιφερειακές της εκλογές, περιφέρεια όπου το κίνημα των 5 Αστέρων από το 42,5% του 2018, γνώρισε μια πραγματική συντριβή, υποχωρώντας στο 9%. Δώδεκα χρόνια μετά την ίδρυση του, την μετεωρική άνοδο από το 25% των εθνικών εκλογών του 2013, το 32,6% των εκλογών του Μαρτίου του 2018, αυτή η περίεργη έκφανση λαϊκισμού, υποχωρεί ραγδαία.
Ευρωπαϊκές, εθνικές και περιφερειακές εκλογές, μπορούν να συνθέσουν το κατάλληλο πεδίο για την στρατηγική ήττα του σύγχρονου ευρωπαϊκού λαϊκισμού. Από την Γερμανία, έως την Ιταλία και την Ισπανία, υπάρχουν ενδείξεις για την μείωση της εκπροσώπησης των φορέων τόσο του δεξιόστροφου όσο και του αριστερόστροφου λαϊκισμού και το στοίχημα από εδώ και πέρα είναι πόσο μπορούν να ενισχυθούν οι φιλοευρωπαϊκές πολιτικές δυνάμεις.
Στις χώρες μας, στην ήπειρο μας, στην Ευρώπη, υπήρχαν και θα συνεχίσουν να υπάρχουν εκδηλώσεις πιεστικού λαϊκιστικού λόγου, εχθρικού προς την ευρωπαϊκή ενοποίηση. Στην επισήμανση της ταυτότητας του εθνικισμού και των λαϊκιστικών αφηγημάτων, ας θυμόμαστε την αποτύπωση του Brexit και των προεκτάσεων του, πολιτικά γεγονότα που προκλήθηκαν από τον λαϊκισμό, συνεχίζουν ακόμα και σήμερα να δημιουργούν παρενέργειες στο βρετανικό πολιτικό σύστημα.