«Οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής και της θέρμανσης των νερών της Μεσογείου, είναι από τους κυριότερους λόγους που αυξάνονται τα ξενικά είδη στις ελληνικές θάλασσες. Όσο τα νερά μας ζεσταίνονται, τόσο οι θάλασσές μας γίνονται πιο “φιλόξενες” σε αυτά», λέει στο Act For Earth του CNN Greece, η Βιολόγος – Ιχθυολόγος, κύρια Ερευνήτρια ΕΛΚΕΘΕ, Παρασκευή Καραχλέ.
Περισσότερα από 240 ξενικά είδη, υπάρχουν στις ελληνικές θάλασσες, τα οποία έχουν μεταναστεύσει στα νερά μας, λόγω της ανθρώπινης παρέμβασης. Οι κύριες οδοί εισόδου για να “μπουν” στη Μεσόγειο – κυρίως μέσω της διώρυγας του Σουέζ – είναι η ναυσιπλοΐα και οι υδατοκαλλιέργειες.
Ορισμένα από αυτά, όπως οι μέδουσες, το λεοντόψαρο, η αγριόσαλπα και ο κοκκινόπυγος αχινός, περιέχουν δηλητήριο και το τσίμπημά τους μπορεί να αντιμετωπιστεί όπως όλα τα συναφή τσιμπήματα.
Υπάρχουν όμως και είδη όπως ο λαγοκέφαλος που είναι επικίνδυνα για τον άνθρωπο: «Το είδος αυτό περιέχει στη σάρκα και τα εντόσθιά του μια νευροτοξίνη, την τετραοδοτοξίνη (ΤΤΧ) για την οποία δεν υπάρχει μέχρι σήμερα γνωστό αντίδοτο», επισημαίνει η κυρία Καραχλέ, προσθέτοντας πως το είδος αυτό συναντάται κυρίως στην Κρήτη και τα Δωδεκάνησα.
«Υπάρχουν όμως και ορισμένα ξενικά είδη που μπορούμε να τα αξιοποιήσουμε, καθώς μπορούμε να τα καταναλώσουμε άφοβα. Αν τα ξενικά αυτά είδη βρουν τον δρόμο τους στην αγορά, θα αποτελούν πλέον εισόδημα για τους ψαράδες, που αυτή τη στιγμή τα πιάνουν αλλά τα πετούν. Ορισμένα, είναι νόστιμα και πλούσια σε θρεπτικά συστατικά και ω-3 λιπαρά οξέα. Ας τους δώσουμε μια ευκαιρία και ας τα βάλουμε στο πιάτο μας», προτείνει η κυρία Καραχλέ.
Κυρία Καραχλέ, ποια είναι τα ξενικά είδη θαλάσσης που συναντάμε στη Μεσόγειο και ειδικότερα στις ελληνικές περιοχές; Γιατί ονομάζονται έτσι; Ποια είναι η προέλευσή τους;
Αρχικά να πούμε πως όταν αναφερόμαστε στα ξενικά είδη, ουσιαστικά μιλάμε για είδη που έχουν εμφανιστεί σε ένα μέρος, έξω από τη φυσική εξάπλωσή τους, λόγω ανθρωπογενών παρεμβάσεων. Δηλαδή είδη που με τη βοήθεια του ανθρώπου, μεταναστεύουν σε νέες περιοχές. Αυτά μπορεί να είναι φυτά, ζώα, μικροοργανισμοί και παράσιτα.
Πιο συγκεκριμένα, για τα θαλάσσια ξενικά είδη στη Μεσόγειο και τη χώρα μας, οι κύριες οδοί εισόδου τους, είναι:
Mέσω της διώρυγας του Σουέζ
Η διώρυγα του Σουέζ είναι μια ανθρώπινη κατασκευή, που διανοίχτηκε το 1869, και το όλο εγχείρημα επέβλεψε ο Γάλλος διπλωμάτης και μηχανικός, Κόμης Φερδινάνδος ντε Λεσσέψ. Έτσι, τα είδη που περνάνε από την Ερυθρά και τον ΙνδοΕιρηνικό μέσα στη Μεσόγειο διαμέσου του Σουέζ, ονομάζονται Λεσσεψιανοί μετανάστες. Τα Λεσσεψιανά είδη είναι και τα περισσότερα ξενικά στη Μεσόγειο, με τους αριθμούς τους να είναι μεγαλύτεροι στην Ανατολική Μεσόγειο σε σχέση με τη Δυτική.
Mέσω της ναυσιπλοΐας
Είτε είναι κολλημένα σε βυθισμένα μέρη των πλωτών μέσων (π.χ. καρίνες, άγκυρες, προπέλες), είτε μέσα από τα θαλασσέρματα (δηλαδή θαλασσινό νερό που τοποθετείται στη δεξαμενή πλωτού μέσου, για να διατηρηθεί η σταθερότητα του), τα ξενικά είδη φτάνουν και στις ελληνικές θάλασσες.
Μέσω της υδατοκαλλιέργειας
Εδώ αναφερόμαστε σε ξενικά είδη που χρησιμοποιούνται για καλλιέργεια και είτε διαφεύγουν είτε (π.χ. επειδή η μονάδα κλείνει) απελευθερώνονται στη θάλασσα. Επίσης, στα ξενικά είδη από υδατοκαλλιέργειες περιλαμβάνονται και παρασιτικοί οργανισμοί που μεταφέρονται μαζί με τους καλλιεργούμενους και με απελευθερώσεις από τον άνθρωπο (είδη ενυδρείων που δεν τα θέλουμε πια, τα λυπόμαστε να τα σκοτώσουμε, και τα απορρίπτουμε στη φύση).
Κάποια από αυτά τα ξενικά είδη, για διάφορους λόγους (π.χ. ευνοϊκό περιβάλλον, απουσία θηρευτών, αύξηση θερμοκρασίας, αφθονία τροφής, κλπ.) μπορούν να εξαπλωθούν τάχιστα, να εγκατασταθούν και να δημιουργήσουν προβλήματα στο περιβάλλον και τις οικοσυστημικές υπηρεσίες (δηλαδή αλιεία, τουρισμός, υγεία, κλπ). Αυτά τα ονομάζουμε χωροκατακτητικά ξενικά είδη.
Στη χώρα μας έχουμε περισσότερα από 240 ξενικά είδη, όπως καβούρια, γαρίδες, μέδουσες, ψάρια, κ.α.
Που οφείλεται η αύξησή τους στη Μεσόγειο, αλλά και στη χώρα μας;
Οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής και της θέρμανσης των νερών της Μεσογείου, είναι από τους κυριότερους λόγους αύξησης των ξενικών ειδών. Όσο τα νερά μας ζεσταίνονται, τόσο οι θάλασσές μας γίνονται πιο «φιλόξενες» για τα κύριο λόγο θερμόφιλα ξενικά είδη. Επιπλέον, τα είδη αυτά έρχονται με ένα ανταγωνιστικό πλεονέκτημα έναντι των αυτόχθονων (ντόπιων) ειδών: δεν υπάρχουν πολλοί φυσικοί θηρευτές τους (και λόγω υπεραλίευσης). Ένας ακόμα λόγος είναι η παγκοσμιοποίηση και η αύξηση στις θαλάσσιες μετακινήσεις/μεταφορές διευκολύνουν κάποια να έρθουν στη χώρα μας.
Τέλος, υπάρχει αύξηση, δυστυχώς, και στα ξενικά είδη από απελευθερώσεις. Το φαινόμενο αυτό είναι ιδιαίτερα αισθητό στη Μάλτα, όπου τα τελευταία χρόνια καταγράφονται αρκετές νέες παρουσίες ξενικών ειδών ενυδρείων, όμως έχουν καταγραφεί είδη ενυδρείων και στη χώρα μας.
Αυτό συμβαίνει, όταν άνθρωποι που έχουν ενυδρεία και δεν μπορούν να συντηρήσουν πια, και επειδή δεν μπορούν να θανατώσουν τα κατοικίδια τους, τα αφήνουμε στη φύση. Αν οι συνθήκες στο περιβάλλον είναι ευνοϊκές τα είδη αυτά θα εγκατασταθούν και μπορεί να δημιουργήσουν προβλήματα. Οπότε αυτή η πρακτική πρέπει να εξαλειφθεί.
Ποια είναι τα πιο επικίνδυνα για τον άνθρωπο; Λίγα λόγια γι΄αυτά. Τι προκαλούν στο ανθρώπινο σώμα;
Υπάρχουν αρκετά θαλάσσια είδη (αυτόχθονα και ξενικά) που μπορούν να αποτελέσουν όχληση για τον άνθρωπο. Αναφορικά με τα ξενικά είδη, θα μπορούσαμε να αναφέρουμε ενδεικτικά τα παρακάτω:
Ο κοκκινόπυγος αχινός (Diadema setosum): Είναι ένας δηλητηριώδης αχινός, που τον συναντάμε σε σκληρά υποστρώματα, όπως πέτρες και βράχια καλυμμένα με βλάστηση.
Δεν είναι ιδιαίτερα δραστήριος την ημέρα, ενώ τη νύχτα είναι πιο ζωηρός. Δεν είναι ιδιαίτερα επικίνδυνος για τον άνθρωπο. Τα μακριά αγκάθια του μπορούν να τρυπήσουν το δέρμα, ωστόσο τα μικρά κομματάκια αφαιρούνται δύσκολα. Όταν τρυπήσει το δέρμα, απελευθερώνει δηλητήριο και επομένως προκαλεί τραύματα σε κολυμβητές, δύτες και αλιείς.
Είδη που έχουν δηλητηριώδες τσίμπημα, το οποίο όμως μπορεί να αντιμετωπιστεί όπως όλα τα συναφή τσιμπήματα. Για παράδειγμα μπορούμε να αναφέρουμε μέδουσες (π.χ. Ροπιλέμα η νομαδική (Rhopilema nomadica)) και ψάρια όπως ο γερμανός (Siganus luridus , αγριόσαλπα (Siganus rivulatus), και το λεοντόψαρο (Pterois miles).
Είδη που είναι τοξικά και απαγορεύεται η κατανάλωσή τους. Εδώ περιλαμβάνονται τα είδη της οικογένειας Tetraodontidae, δηλαδή οι λαγοκέφαλοι, με πιο γνωστό τον λαγοκέφαλο (Lagocephalus sceleratus). Όλοι οι λαγοκέφαλοι, σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό, έχουν στη σάρκα και τα εντόσθιά τους μια νευροτοξίνη, την τετραοδοτοξίνη (ΤΤΧ).
Για αυτήν την τοξίνη δεν υπάρχει μέχρι σήμερα γνωστό αντίδοτο, και αν κάποιος την καταναλώσει (σε ικανές ποσότητες) μπορεί να καταλήξει. Στη χώρα μας, μέχρι σήμερα, δεν έχουμε καταγεγραμμένα περιστατικά κατανάλωσης λαγοκέφαλου. Αυτό οφείλεται στις συντονισμένες προσπάθειες ΕΛΚΕΘΕ (μέσω του δικτύου ELNAIS https://elnais.hcmr.gr/) και πολιτείας για ενημέρωση των επαγγελματιών και ερασιτεχνών αλιέων, αλλά και του κοινού.
Όμως, οι λαγοκέφαλοι δημιουργούν πολλά προβλήματα στους επαγγελματίες ψαράδες. Σε περιοχές όπως η Κρήτη και τα Δωδεκάνησα όπου οι πληθυσμοί τους είναι ιδιαίτερα μεγάλοι, οι ψαράδες διαμαρτύρονται για καταστροφές στα δίχτυα και τα παραγάδια τους, και για μείωση άλλων εμπορικών αλιευμάτων (π.χ. χταπόδια, μπαρμπούνια και κουτσομούρες) λόγω θήρευσης από τον λαγοκέφαλο.
Τα είδη αυτά θα ζουν για πάντα ανάμεσά μας; Πώς μπορούμε να προστατεύσουμε την ανθρώπινη ζωή και την βιοποικιλότητα της θαλάσσης;
Δυστυχώς, η εμφάνιση και η εξάπλωση των ξενικών ειδών στη θάλασσα δεν είναι εύκολη υπόθεση. Από τη στιγμή που θα εμφανιστεί ένα ξενικό είδος στη θάλασσα, η αφαίρεσή του από το οικοσύστημα είναι σχεδόν αδύνατη.
Αυτό που μπορούμε να κάνουμε είναι να προσπαθήσουμε να ελέγξουμε την εξάπλωση του και τη δημιουργία μεγάλων πληθυσμών. Ευτυχώς για εμάς, ορισμένα ξενικά είδη μπορούμε να τα αξιοποιήσουμε, καθώς μπορούμε να τα καταναλώσουμε άφοβα (π.χ. γερμανός (Siganus luridus), αγριόσαλπα (Siganus rivulatus), λεοντόψαρο (Pterois miles), σαρδελόγαυρος (Etrumeus golanii), μπλε καβούρι (Callinectes sapidus).
Αν τα ξενικά αυτά είδη βρουν τον δρόμο τους στην αγορά, αυτό σημαίνει ότι θα αποτελούν πλέον εισόδημα για τους ψαράδες, που αυτή τη στιγμή τα πιάνουν αλλά τα πετούν. Επιπλέον, θα βοηθήσουμε και τα αυτόχθονα είδη που θα βρουν λίγο χώρο για να ανακάμψουν, ενώ ταυτόχρονα θα μειωθεί η αλιευτική πίεση σε κάποια που υπεραλιεύονται. Ορισμένα ξενικά είδη είναι νόστιμα και πλούσια σε θρεπτικά συστατικά και ω-3 λιπαρά οξέα. Ας τους δώσουμε μια ευκαιρία, και ας τα βάλουμε στο πιάτο μας (https://www.4alien.gr/).
Τέλος, βοηθάμε τους επιστήμονες στο έργο τους. Αναφορικά με την αντιμετώπιση των ξενικών ειδών είναι πολύ σημαντικά ο έγκαιρος εντοπισμός και η παρακολούθησή τους. Ο καθένας από εμάς μπορεί να γίνει ένας «πολίτης-επιστήμονας», επικοινωνώντας τις καταγραφές του. Πού μπορεί να γίνει αυτό; Μέσα από το δίκτυο ELNAIS του ΕΛΚΕΘΕ (https://elnais.hcmr.gr/contact-us/).
