Ο μυθικός χάλκινος φρουρός Τάλως απεικονίζεται στην ελληνική μυθολογία να μοιάζει σαν… ρομπότ, αλλά να σκέφτεται σαν άνθρωπος.
«Μήπως οι μηχανές δεν μπορούν να κάνουν κάτι που θα έπρεπε να περιγραφεί ως σκέψη, αλλά που είναι πολύ διαφορετικό από αυτό που κάνει ένας άνθρωπος;»
Αυτή ήταν η ερώτηση που έθεσε ο Άλαν Τούρινγκ σε ένα δοκίμιο του 1950 με τίτλο «Computing Machinery and Intelligence» (Υπολογιστικές μηχανές και νοημοσύνη). Στο δοκίμιό του, ο Βρετανός μαθηματικός περιέγραψε μια μέθοδο, που σήμερα ονομάζεται «τεστ Τούρινγκ», για να προσδιοριστεί αν ένας υπολογιστής είναι ικανός να σκέφτεται όπως ένας άνθρωπος.
«Οι Έλληνες προηγήθηκαν όλων»
Ο Τούρινγκ, ο οποίος συχνά θεωρείται ιδρυτής της τεχνητής νοημοσύνης, δεν ήταν ο πρώτος που συνέλαβε την ιδέα των μηχανών που αποκτούν νοημοσύνη παρόμοια με την ανθρώπινη. Το μυθιστόρημα της Μαίρη Σέλλεϋ «Φρανκενστάιν» του 1818 ασχολείται με τις ηθικές επιπτώσεις της τεχνητής δημιουργίας ζωής, ενώ το θεατρικό έργο του Κάρελ Τσάπεκ «R.U.R.», που ανέβηκε για πρώτη φορά στη σκηνή το 1921, επινόησε τον όρο «ρομπότ» για να περιγράψει τα ανθρωποειδή όντα που καταλαμβάνουν τον κόσμο.
Ωστόσο, οι αρχαίοι Έλληνες προηγήθηκαν όλων αυτών των προσωπικοτήτων κατά περισσότερο από 2.000 χρόνια. Όπως υποστηρίζει η Adrienne Mayor, κλασικίστρια στο Πανεπιστήμιο του Στάνφορντ, στο βιβλίο της «Gods and Robots: Myths, Machines and Ancient Dreams of Technology» (Θεοί και ρομπότ: Μύθοι, μηχανές και αρχαία όνειρα για την τεχνολογία) που εκδόθηκε το 2018, «πολύ πριν από τα ρομποτικά μηχανήματα του Μεσαίωνα και της πρώιμης σύγχρονης Ευρώπης, οι ιδέες για τη δημιουργία τεχνητής ζωής εξερευνήθηκαν στους ελληνικούς μύθους».
Μια τέτοια αρχαία ιστορία έχει ως επίκεντρο τον χάλκινο φρουρό Τάλως. Σφυρηλατημένος από τον Ήφαιστο, τον θεό των σιδηρουργών και των τεχνιτών, ο Τάλως λέγεται ότι φρουρούσε το νησί της Κρήτης, στα ανοικτά των ακτών της Ελλάδας.
Περιπολούσε στις παραλίες τρεις φορές την ημέρα, ρίχνοντας βράχους στα εχθρικά πλοία για να απομακρύνει τους ανεπιθύμητους επισκέπτες από το βασίλειο του βασιλιά Μίνωα.
Στα «Αργοναυτικά», ένα επικό ποίημα που γράφτηκε από τον Απολλώνιο τον Ρόδιο τον 3ο αιώνα π.Χ., καταγράφονται οι περιπέτειες του Ιάσονα και των Αργοναυτών, συμπεριλαμβανομένης της συνάντησής τους με τον Τάλωνα. Αφού ανακτούν το χρυσόμαλλο δέρας, οι ήρωες προσπαθούν να αποβιβαστούν στις ακτές της Κρήτης, αλλά εμποδίζονται από τον Τάλωνα.
Η ερωμένη του Ιάσονα, η μάγισσα Μήδεια, αρχίζει να τραγουδά και στη συνέχεια, στρέφει «το εχθρικό βλέμμα της» προς τον Τάλωνα, μαγεύοντάς τον ώστε να αγγίξει τον αστράγαλό του, το μόνο ευάλωτο σημείο του.
Αγγείο της κλασικής εποχής που απεικονίζει τον Τάλωνα / WIKIPEDIA
«Ο Τάλως στάθηκε για λίγο πάνω στα ακούραστα πόδια του, ταλαντευόμενος μπρος-πίσω, και τελικά, χωρίς δυνάμεις, έπεσε με ένα δυνατό γδούπο», αναφέρει η μετάφραση.
Οι οντότητες που έχουν, μαγικώ τω τρόπω, προικιστεί με ζωή από τους θεούς δεν είναι σπάνιες στην ελληνική μυθολογία. Σκεφτείτε, για παράδειγμα, τη Γαλάτεια, ένα γυναικείο άγαλμα που σμίλεψε ο Πυγμαλίων ως έργο τέχνης και στη συνέχεια ζωντάνεψε η Αφροδίτη.
Σε αντίθεση με τη Γαλάτεια, της οποίας «ο ρεαλισμός έγινε πραγματικότητα με υπερφυσικό τρόπο», ο Τάλως δεν δημιουργήθηκε απλώς «με μαγικά ξόρκια ή θεϊκή διαταγή», γράφει η Mayor.
Λέγεται ότι κατασκευάστηκε από τον Ήφαιστο ή μάλλον «φτιάχτηκε, δεν γεννήθηκε», σε μια διαδικασία που οι αρχαίοι «ίσως να ονόμαζαν βιοτεχνία, από το βίος [«ζωή»] και το τέχνη, δηλαδή «κατασκευασμένο μέσω της επιστήμης».
Ο Τάλως απεικονιζόταν στον μύθο ως μια μηχανή προγραμματισμένη να συμπεριφέρεται σαν άνθρωπος, αν και δεν ήταν ποτέ ικανός να ζήσει μια κανονική ανθρώπινη ζωή — δηλαδή αυτό που σήμερα θα ονομάζαμε… ρομπότ!
«Υπάρχουν πολλοί ορισμοί για το ρομπότ, αλλά ένας κοινώς αποδεκτός είναι ότι ένα ρομπότ μπορεί να κινείται από μόνο του, να αλληλεπιδρά με το περιβάλλον του και να διαθέτει κάποιο είδος εσωτερικής λειτουργίας και πηγής ενέργειας», λέει η Mayor στο περιοδικό Smithsonian. Και συνεχίζει:
«Ο Τάλως διαθέτει όλα αυτά τα χαρακτηριστικά».
Σφυρηλατημένος από τον Ήφαιστο, τον θεό των σιδηρουργών και των τεχνιτών, ο Τάλως λέγεται ότι φρουρούσε το νησί της Κρήτης, στα ανοικτά των ακτών της Ελλάδας / SHUTTERSTOCK
Τα Αργοναυτικά περιγράφουν λεπτομερώς το εσωτερικό σύστημα του Τάλου, σκιαγραφώντας μερικές από τις καλωδιώσεις που απαιτούνται για την κατασκευή μιας μηχανής αυτού του είδους. «Όλο το υπόλοιπο σώμα και τα άκρα του ήταν κατασκευασμένα από χαλκό και ήταν άτρωτα», σημειώνει η μετάφραση, «αλλά κάτω από τους τένοντες του αστραγάλου του υπήρχε μια φλέβα, η οποία ήταν καλυμμένη από ένα λεπτό δέρμα».
Αυτή η «φλέβα», που ίσως μπορεί να φανταστεί κανείς καλύτερα ως σωλήνας, μετέφερε τον ιχώρ, το αιθέριο υγρό που έρεε μέσα στα σώματα των αρχαίων ελληνικών θεών. Ένα καρφί συγκρατούσε τον ιχώρ μέσα στον αστράγαλο του Τάλου. Κατά μία έννοια, ο ιχώρ λειτουργούσε ως πηγή ενέργειας ή ηλεκτρικού ρεύματος, κυκλοφορώντας μέσα στα χάλκινα άκρα του ρομπότ και τροφοδοτώντας τις κινήσεις και τις ενέργειές του. Αν η εσωτερική μηχανική του Τάλου διαταρασσόταν με οποιονδήποτε τρόπο, θα δυσλειτουργούσε.
Ορισμένοι μελετητές ερμηνεύουν τη δημιουργία του χάλκινου φρουρού με διαφορετικό τρόπο. Στο βιβλίο «Sublime Dreams of Living Machines: The Automaton in the European Imagination», ο ιστορικός Minsoo Kang γράφει ότι ο Τάλως θεωρούνταν «όχι ένα μηχανικό ον, αλλά ένα ζωντανό πλάσμα» που απλώς έμοιαζε με μια σύγχρονη μηχανή.
Κατά την άποψη της Mayor, αυτή η δήλωση απλοποιεί υπερβολικά τη σαφώς μηχανική φύση του Τάλου. «Ποιο ζωντανό πλάσμα έχει μεταλλικό σώμα και κυκλοφορικό σύστημα χωρίς αίμα που σφραγίζεται με ένα μπουλόνι;», αναρωτιέται στο βιβλίο της.
O Τάλως περιπολούσε στις παραλίες τρεις φορές την ημέρα, ρίχνοντας βράχους στα εχθρικά πλοία για να απομακρύνει τους ανεπιθύμητους επισκέπτες από το βασίλειο του βασιλιά Μίνωα / SHUTTERSTOCK
«Ο Τάλως είχε σχεδιαστεί ως ένα υβριδικό μηχάνημα ζωντανών και μη ζωντανών μερών», γράφει η Mayor. «Μέσα από μύθους όπως αυτός, οι αρχαίοι μπορούσαν να συλλογιστούν αν μια οντότητα “φτιαγμένη, όχι γεννημένη” ήταν απλώς μια μηχανή χωρίς νου ή μια αυτόνομη, πλήρως συναιασθανόμενη τεχνητή νοημοσύνη».
Κατά την άποψη της Mayor, ο Τάλως είναι τόσο ρομπότ όσο και ένα «automat», ήτοι μια μηχανή σχεδιασμένη να μοιάζει ή να μιμείται έναν άνθρωπο. Όπως λέει ο Gregory Nagy, μελετητής ελληνικής λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ, η ρίζα της λέξης «αυτόματο» είναι mat, που έχει «κοινή προέλευση με λέξεις όπως η λατινική mens, mentis, που σημαίνουν «μυαλό». Σε συνδυασμό με το «auto», που σημαίνει «αυτός», «αυτόματο» ουσιαστικά σημαίνει «αυτο-μυαλό» ή κάτι που έχει δικό του μυαλό», λέει ο Nagy.
Παραδείγματα τέτοιων automat στην αρχαία ελληνική μυθολογία είναι άφθονα. Η Ιλιάδα του Ομήρου περιγράφει παρόμοια προηγμένα μηχανήματα κατασκευασμένα από τον Ήφαιστο, όπως χρυσά τρίποδα που κινούνταν με δική τους βούληση. Ο Δαίδαλος, ο εφευρέτης που σχεδίασε τον Λαβύρινθο του Μίνωα ως φυλακή για τον Μινώταυρο, λέγεται ότι είχε κατασκευάσει ζωντανά αγάλματα που συναγωνίζονταν τους μηχανικούς υπηρέτες του Ήφαιστου.
Στα «Αργοναυτικά», ένα επικό ποίημα που γράφτηκε από τον Απολλώνιο τον Ρόδιο τον 3ο αιώνα π.Χ., καταγράφονται οι περιπέτειες του Ιάσονα και των Αργοναυτών, συμπεριλαμβανομένης της συνάντησής τους με τον Τάλωνα / IMDB
Αυτό που διαφοροποιεί τον Τάλως, λέει η Mayor, είναι το γεγονός ότι ήταν το πρώτο μυθικό ον που στάλθηκε στη Γη για να αλληλεπιδράσει με τους ανθρώπους. Σε αντίθεση με τα τρίποδα του Ήφαιστου, που υπηρετούσαν τους θεούς του Ολύμπου, ο Τάλως συνυπήρξε με τους ανθρώπους για μεγάλο χρονικό διάστημα και αυτό τον οδήγησε να υιοθετήσει μερικά από τα χαρακτηριστικά τους.
Επειδή ο Ήφαιστος «προγραμμάτισε» τον Τάλω να φυλάει την Κρήτη, «δεν έπρεπε να έχει ανθρώπινες ιδιότητες», λέει η Mayor. Ωστόσο, ορισμένες παλαιότερες αναφορές για την ιστορία του Τάλως υποδηλώνουν «ότι μπορεί να είχε κάποια ανθρώπινα συναισθήματα ή ιδιότητες».
Η Mayor επισημαίνει τη στρατηγική της Μήδειας κατά τη μάχη μαζί του ως απόδειξη αυτών των χαρακτηριστικών. Στις «πιο περίπλοκες περιγραφές της πτώσης του», γράφει, η Μήδεια προσπαθεί πρώτα να υπνωτίσει τον Τάλωνα. Στη συνέχεια, η μάγισσα προσπαθεί να τον πείσει εκμεταλλευόμενη τον φόβο του για τον θάνατο.
Τελικά, η Μήδεια τού υπόσχεται ότι αν την αφήσει να αφαιρέσει το μπουλόνι από τον αστράγαλό του, θα γίνει αθάνατος. Η Μήδεια όχι μόνο χρησιμοποιεί δύο εργαλεία που θα έπρεπε να λειτουργούν μόνο σε ανθρώπους – την ύπνωση και την πειθώ – αλλά εκμεταλλεύεται και τον φόβο του Τάλωνα για τον θάνατο, έναν φόβο που συνήθως υπάρχει μόνο στους ζωντανούς.
Όπως ο Τάλως, έτσι και η Πανδώρα, μια τεχνητή γυναίκα της ελληνικής μυθολογίας που κατασκευάστηκε από γήινα υλικά από τον Ήφαιστο, ήταν «φτιαγμένη, όχι γεννημένη». Στάλθηκε στη γη για να τιμωρήσει την ανθρωπότητα που δέχτηκε το δώρο της φωτιάς από τον Τιτάνα Προμηθέα, και είχε μια μόνο αποστολή, λέει η Mayor: «να γίνει αποδεκτή στην ανθρώπινη κοινωνία και στη συνέχεια να ανοίξει ένα κουτί γεμάτο δυστυχίες».
Ενώ όμως ο χρόνος που πέρασε ο Τάλως μεταξύ των ανθρώπων επηρέασε τον τρόπο σκέψης του, αντιθέτως η Πανδώρα δεν προσαρμόστηκε ποτέ στο περιβάλλον της ούτε ακολούθησε μια πορεία που δεν είχε σχέση με τον σκοπό της. Με αυτόν τον τρόπο, υποστηρίζει η Mayor, η Πανδώρα μοιάζει με έναν πράκτορα τεχνητής νοημοσύνης που δημιουργήθηκε αποκλειστικά για να διεισδύσει στο ανθρώπινο είδος και να προκαλέσει την πτώση του.
«Το θέμα με τους μύθους», λέει ο Nagy, «είναι ότι είναι καλό για τους ανθρώπους να σκέφτονται με βάση αυτούς». Με άλλα λόγια, οι μύθοι παρέχουν ένα λογοτεχνικό πλαίσιο μέσω του οποίου οι άνθρωποι μπορούν να εξερευνήσουν και να κατανοήσουν τις προκλήσεις της εποχής τους.
«Ο Τάλως, παρά το γεγονός ότι κατασκευάστηκε με θεϊκή ευφυΐα, έχει ευπάθειες: ο αστράγαλός του, σφραγισμένος με ένα μπουλόνι, είναι το βιομηχανικό του αδύνατο σημείο και ακόμη και τα ανθρωποειδή χαρακτηριστικά του μπορούν να χειραγωγηθούν», λέει η Mayor.
Αναφερόμενη στις σημερινές συζητήσεις σχετικά με την εμβέλεια της τεχνητής νοημοσύνης, προσθέτει: «Η Μήδεια εκμεταλλεύεται αυτά τα ελαττώματα, δείχνοντας ότι ανεξάρτητα από το πόσο προηγμένη είναι μια δημιουργία, θα υπάρχει πάντα κάποιος χάκερ που θα μπορεί να βρει και να εκμεταλλευτεί τις αδυναμίες της».
