Κατά γενική ομολογία, η υγιής ανάπτυξη και θετική εξέλιξη του ατόμου προϋποθέτει, εκτός των άλλων, παραμέτρους όπως η αυτοπαρατήρηση ή η ενδοσκόπηση του εαυτού.
Η διαμόρφωση της προσωπικότητας ενός ατόμου συνδέεται άρρηκτα με τις εξωτερικές προσλαμβάνουσες του μικρόκοσμου από τον οποίο περιβάλλεται, τον τρόπο που εσωτερικεύει τα ερεθίσματα αυτά (κάτι που εξαρτάται από την συναισθηματική ιδιοσυγκρασία κάθε ατόμου) καθώς και με τη δυνατότητα να αναγνωρίζει, να ταξινομεί και να αξιολογεί τις όποιες παρατηρήσεις σε συσχέτιση με τον ίδιο τον εαυτό του.
Η αυτοπαρατήρηση αφορά τόσο την εσωτερική συναισθηματική κατάσταση του ατόμου όσο και τις διάφορες πράξεις που τελούνται στο πλαίσιο των διαπροσωπικών επαφών και επικοινωνίας με άλλα άτομα ή κατά την άσκηση των εργασιακών καθηκόντων.
Ειδικότερα, το γεγονός να γνωρίζεις σε βάθος τον εαυτό σου (ένστικτα, συναισθήματα, σκέψεις), να εκτιμάς, να αποδέχεσαι και να πιστεύεις στον εαυτό σου ή να αντιλαμβάνεσαι τα προτερήματα που διαθέτεις και παράλληλα να ασκείς κριτική στη συμπεριφορά και σε στάσεις που επέδειξες ή στο πλέγμα ενεργειών που επιδόθηκες σε διάφορα στάδια της εξελικτικής πορείας, εμπεριέχει – εν τοις πράγμασι – ευεργετικά οφέλη σε επίπεδο πνευματικής διάπλασης, ευεξίας και ψυχικής ανάτασης.
Μάλιστα, η ικανότητα να ακολουθεί κάποιος το τρίπτυχο αυτογνωσία – αυτοεκτίμηση – αυτοκριτική μπορεί να θεωρηθεί από τις πιο ύψιστες αρετές του ανθρώπου και να προσδώσει ιδιαίτερη δυναμική στην ολοκλήρωση της ατομικότητας ως σημείο αναφοράς σ’ ένα περιβάλλον αλληλεπίδρασης και συλλογικότητας.
Αντιθέτως, η αδυναμία αυτοδιαγνωστικής εμβάθυνσης και παρατήρησης του εαυτού – σε αρκετές περιπτώσεις – είναι δυνατόν να επιφέρει δυσάρεστα αποτελέσματα και συμπτωματολογία στο ίδιο το άτομο (σύγχυση, αγχώδεις διαταραχές, έλλειψη πρωτοβουλιών και αποφασιστικότητας) και, επιπλέον, να λειτουργήσει επιβαρυντικά στις συναναστροφές με το ευρύ κοινωνικό δίκτυο (δυσκολία προσαρμογής, περιορισμός σχέσεων εμπιστοσύνης, συναισθηματική απροσφορότητα).
Ακόμα, μη έχοντας εξοικείωση και βαθιά γνώση του εαυτού μας ελλοχεύει ο κίνδυνος της υιοθέτησης ενός προτύπου που δεν αντιστοιχεί στην πραγματικότητα αλλά, κυρίως, στον τρόπο που μας βλέπουν οι άλλοι. Έτσι, ταυτιζόμαστε με μια ψευδή εικόνα εαυτού που, κατ’ ουσίαν, απαντάει στις προσδοκίες και πεποιθήσεις τρίτων προσώπων χωρίς, όμως, να ανταποκρίνεται στις αληθινές ανάγκες και τα δικά μας «θέλω».
Σαφέστατα, προκειμένου να επέλθει η πραγμάτωση των εσωτερικών διεργασιών που περιγράφηκαν παραπάνω, απαιτείται σημαντική προσπάθεια, συγκρούσεις (ακόμα και με το ίδιο το «εγώ» μας), ειδική προσέγγιση ορισμένων ανασταλτικών σημείων (π.χ. ναρκισσιστικά στοιχεία, αισθήματα χαμηλής αυτοεκτίμησης, αρνητικοί κοινωνικοί παράγοντες) και αυστηρή περισυλλογή.
Καταλήγοντας, η ενδοσκόπηση του εαυτού ενισχύει την ερμηνεία και ανάλυση επιμέρους στόχων και ατομικών σκοπών και βοηθάει στην κατανόηση, εν συνόλω, των κοινωνικών στοιχείων. Αφορά ένα ατέλειωτο ταξίδι και μια ατέρμονη αναζήτηση στα δύσβατα μονοπάτια του νου και της ψυχής.