Η 28η Ιανουαρίου έχει ανακηρυχθεί από το 2006 από το Συμβούλιο της Ευρώπης ως Ημέρα Προστασίας Προσωπικών Δεδομένων που τα τελευταία χρόνια έχει λάβει παγκόσμια διάσταση. Για την ιστορία να υπενθυμίσουμε ότι ήταν το 1981 όταν υπογράφηκε η Σύμβαση 108 του Συμβουλίου της Ευρώπης για την προστασία των ιδιωτών από τη συλλογή και επεξεργασία των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα. Πιο πρόσφατοι ήταν οι κανονισμοί του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου που υποχρέωσαν τα κράτη-μέλη της ΕΕ, να ενσωματώσουν στις εθνικές νομοθεσίες, το γνωστό πλέον GDPR (General Data Protection Regulation), που αφορά τόσο στο δημόσιο όσο και στον ιδιωτικό τομέα.
Παρά όμως αυτές τις θεσμικές και νομικές κατοχυρώσεις, ο κόσμος όπως γνωρίζουμε από κτίσεώς του δεν είναι αγγελικά πλασμένος. Και αν στην προπολεμική του διάσταση τα πράγματα ήταν λίγο πιο πρωτόγονα, αφού τότε άρχισε να μορφοποιείται με σύγχρονους όρους η μαζική παρακολούθηση με τη δημιουργία των πρώτων υβριδικών μυστικών υπηρεσιών, το ρόλο είχαν περισσότερο τα σώματα ασφαλείας. Και όπως συνέβη και στην περίοδο του Ψυχρού Πολέμου, η συλλογή προσωπικών στοιχείων σχετιζόταν κυρίως με ιδεολογικά ζητήματα και απειλές -πραγματικές ή υποτιθέμενες- για τους συμμαχικούς συνασπισμούς ή τις κυβερνήσεις. Στην Ελλάδα, μάλιστα, οι Φάκελοι με τα προσωπικά δεδομένα καήκαν το 1989, σε μια συμβολική κίνηση εθνικής συμφιλίωσης, χωρίς να ληφθεί υπόψη η σημασία τους για τους ιστορικούς και την ιστορία της περιόδου.
Η ανάπτυξη όμως του διαδικτύου που συνέπεσε με την πτώση των καθεστώτων του πρώην υπαρκτού σοσιαλισμού άλλαξε τα δεδομένα. Η Στάζι και τα αρχεία της, καθώς και οι πρακτικές της CIA, πρέπει να άνοιξαν «δρόμους σκέψης» σε αυτούς που ονειρεύονταν μια ιδέα του 19ου αιώνα, αυτή της παγκόσμιας διακυβέρνησης. Κι επειδή τέτοιες αναλύσεις κινδυνεύουν να αναχθούν στη σφαίρα της συνωμοσιολογίας, η απάντηση είναι δεν υπάρχει καμιά συνωμοσία. Η ιστορία του ανθρωπίνου γένους από τότε που δημιουργήθηκαν οι κοινωνίες, τα κράτη, οι συνασπισμοί κρατών, με βάση το εκάστοτε οικονομικό μοντέλο, είναι πάντα ένας ανταγωνισμός ανάμεσα σε δίκτυα συμφερόντων με τα οποία συντάσσονται οι πολίτες.
Το πρόβλημα όμως που δημιουργήθηκε απ’ όταν «τελείωσε η ιστορία», το 1989, είναι ότι πια δεν υπήρχε αντίπαλο δέος. Η επικράτηση της αχαλίνωτης αγοράς στο παγκοσμιοποιημένο πλαίσιο δημιούργησε νέους όρους, απομονώνοντας τους θιασώτες ενός υγιούς καπιταλιστικού διεθνισμού. Και σε αυτό το σημείο είναι που «κούμπωσε» η έκρηξη του διαδικτύου. Για να δανειστούμε τη μισή έκφραση τους αείμνηστου ιστορικού Έρικ Χομπσμπάουμ, με το διαδίκτυο ο προσωπικός μας κόσμος έγινε πιο μεγάλος λόγω του όγκου των πληροφοριών που λαμβάνουμε και πιο μικρός λόγω της διασύνδεσης από τον υπολογιστή μας ή του τηλεφώνου μας με όποιον θέλουμε και σε όποιο μέρος του πλανήτη θέλουμε.
Και σαν να μην έφταναν τα e-mails και οι περιπλανήσεις στον παγκόσμιο ιστό ή αλλιώς «σερφάρισμα», ήρθαν και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης να μας φέρουν πιο κοντά. Για να μην παρεξηγηθούμε δεν θεωρούμε τα social media κάτι αρνητικό, το αντίθετο, ωστόσο, η χρήση τους και ο έλεγχος τους από τις ιδιωτικές εταιρείες που τα ανέπτυξαν και τα διαχειρίζονται έχει αποδειχθεί ανεπαρκής έως και επικίνδυνος. Μόνο την προηγούμενη άνοιξη του 2021 γίναμε γνώστες για τη διαρροή προσωπικών δεδομένων από το Facebook με νούμερα που είναι ενδεικτικά του μεγέθους του προβλήματος: 617.722 ελληνικοί λογαριασμοί και 533 εκατομμύρια συνολικά από 106 χώρες.
Ο κ. Ζούκερμπεργκ κλήθηκε στο Αμερικανικό Κονγκρέσο για εξηγήσεις, ωστόσο, η δημόσια απάντησή του ήταν «Στην καρδιά αυτών των κατηγοριών είναι η ιδέα ότι δίνουμε προτεραιότητα στα κέρδη και όχι στην ασφάλεια και την ευημερία. Αυτό απλά δεν είναι αλήθεια. Όπως ισχύει και με άλλα κοινωνικά θέματα, δεν πιστεύω ότι οι ιδιωτικές εταιρείες πρέπει να λαμβάνουν μόνες τους όλες τις αποφάσεις. Για αυτό ζητάμε, εδώ και χρόνια, επικαιροποίηση των κανόνων του διαδικτύου». Φυσικά πρώην συνεργάτες του τον διαψεύδουν.
Αλλά και στη χώρα μας υπάρχουν κάποια κενά που δεν έχουν απαντηθεί, όπως η συνεργασία της ελληνικής κυβέρνησης με την εταιρία Palantir Technologies, που δεν είχε ανακοινωθεί όταν συνάφθηκε, παρά μόνον όταν προέκυψαν κάποια ζητήματα. Μάλιστα, για τη συγκεκριμένη εταιρεία που δραστηριοποιείται στην παροχή εργαλείων επεξεργασίας και εξόρυξης δεδομένων σε εταιρείες και κυβερνήσεις, έχει υπάρξει αντιδράσεις από Έλληνες ευρωβουλευτές για «παραβίαση προσωπικών δεδομένων, όπως η σύνδεση με την εταιρεία με την εταιρεία Camgridge Analytics, που απέκτησε πρόσβαση σε προσωπικές πληροφορίες εκατομμυρίων χρηστών του Facebook.
Για να επιστρέψουμε στο αρχικό μας ερώτημα, απάντηση είναι ότι τα δεδομένα μας είναι ευαίσθητα, αλλά ταυτόχρονα και ευάλωτα στις νέες τεχνολογίες. Αυτό που αναφέρει ο κ. Ζούκερμπεργκ, ανεξαρτήτως αν το επιθυμεί ή όχι, για περισσότερους κανόνες στο διαδίκτυο είναι μια κάποια λύση, η οποία όμως έχει ήδη αποδειχθεί ότι εκφυλίζεται σε λογοκρισία. Ας πάρουμε ως παράδειγμα το μπανάρισμα αναρτήσεων λόγω αποκλεισμού λέξεων κλειδιών από την πλατφόρμα, που πολλές φορές εμποδίζουν τον ελεύθερο διάλογο ή τη συμπεριφορά καθεστώτων όπως της Κίνας, της Τουρκίας και αλλού, που κατεβάζουν το διακόπτη γιατί εκεί οι κανόνες είναι αυταρχικοί.
Τέλος, η ευαλωτότητα των δεδομένων μας έχει επιπτώσεις και σε άλλους τομείς όπως η εργασία μας και η υγεία μας. Πολλές εταιρείες πριν προσλάβουν κάποιον προσπαθούν να ελέγξουν το παρελθόν του και τη κοινωνικότητά του, πράγμα που συμβαίνει και με τους εν ενεργεία εργαζόμενους τους. Επίσης, οι ασφαλιστικές, εκτός από το ιατρικό ιστορικό που ζητούν, που είναι προσωπικά δεδομένα, αξιοποιούν τις πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης για να σχηματίσουν το προφίλ και να καθορίσουν το πακέτο προσφοράς τιμών, στοχεύοντας στην αποφυγή και του μικρότερου ρίσκου.
Αν δεν το έχουμε καταλάβει, ο «μεγάλος αδελφός», όπως τον περιέγραψε ο Τζορτζ Όργουελ στο 1984 είναι εδώ και το πανοπτικό βλέμμα του μεγαλώνει. Η δαιμονοποίηση της τεχνολογίας δεν βοηθά κανέναν. Χωρίς αυταπάτες ότι μπορούμε να είμαστε πλήρως ασφαλείς και αλώβητοι, λύση είναι ατομικά μέτρα προφύλαξης, κανονιστικό πλαίσιο με λογοδοσία των εταιρειών αλλά και αποφυγή λογοκρισίας, καθώς και θεσμική διαφάνεια που θα δημιουργήσει αισθήματα ασφάλειας στους πολίτες. Αλλιώς θα είμαστε έρμαια κάθε εταιρείας που χρησιμοποιεί τέτοιες μεθόδους, αυταρχικών κρατικών πολιτικών και εκδικητικών προσωπικών συμπεριφορών, όπως βλέπουμε ότι συμβαίνει λόγου χάρη με το revenge porn…