Διεθνής Ημέρα Μνήμης Ολοκαυτώματος: Ο θαλάσσιος τάφος των Εβραίων της Κρήτης

Ως ημέρα μνήμης του Ολοκαυτώματος έχει καθιερωθεί η 27^η Ιανουαρίου με τη χώρα μας να έχει θρηνήσει πολλά θύματα Έλληνες Εβραίους που εξολοθρεύτηκαν από τους Ναζί στα στρατόπεδα εξόντωσης στη Γερμανία και την Πολωνία. Η μεγαλύτερη κοινότητα Εβραίων στην Ελλάδα υπήρχε στη Θεσσαλονίκη αλλά και σε άλλες πόλεις όπως τα Ιωάννινα, που στις μέρες μας μάλιστα έχουν και εβραίο δήμαρχο, τον Μωυσή Ελισάφ, ενώ δεν πρέπι να ξεχνάμε ότι ένας από τους πρώτους αξιωματικούς που έπεσαν ηρωικά στο αλβανικό μέτωπο ήταν ο Έλληνας Εβραίος Μαρδοχαίος Φριζής.

Ο αριθμός των Εβραίων στην Ελλάδα αυξήθηκε τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, φτάνοντας τις 100.000, με τις ανταλλαγές πληθυσμών λόγω των πολέμων και των ανακατατάξεων στα Βαλκάνια που οριστικοποιήθηκαν με τη Συμφωνία της Λοζάνης το 1923. Στην Κρήτη, που ήταν στο κέντρο της ανατολικής Μεσογείου, δεν θα μπορούσε να μην υπάρξει εβραϊκοί κοινότητα, που η παρουσία της χρονολογούνταν βαθιά στους αιώνες με παρουσία στο Ηράκλειο και στις άλλες πόλεις λιμάνια.

Όταν η Κρήτη, έγινε αυτόνομη Πολιτεία, το 1898, ο εβραϊκός πληθυσμός αριθμούσε 1.150 άτομα, εκ των οποίων 200 οικογένειες κατοικούσαν στον Ηράκλειο, 20 στα Χανιά και 5 στο Ρέθυμνο. Και το 1900 τα Χανιά είχαν 726 ελληνόφωνους Εβραίους, που κατοικούσαν στην παλιά πόλη των Χανίων και χαρακτηρίζονταν ως ήσυχοι,  ευγενικοί και νοικοκύρηδες. Τις παραμονές και στη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου οι Εβραίοι συνολικά τις Κρήτης δεν υπερέβαιναν τα 400 άτομα.

Σύμφωνα με την ιστοσελίδα του Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβουλίου (ΚΙΣ), μόλις οι Ναζί κατέλαβαν την Κρήτη τουφέκισαν τους οχτώ Εβραίους του Ηρακλείου που συνάντησαν, αφού προηγουμένως είχαν βομβαρδίσει την ιστορική Συναγωγή της πόλης, ενώ τα κοιμητήρια του Ηρακλείου, των Χανίων και του Ρεθύμνου συλήθηκαν και καταστράφηκαν. «Όσες ταφόπετρες σώζονται σήμερα οφείλονται στο γεγονός ότι η «αισθητική επινοητικότητα» των Ναζί χρησιμοποίησε πολλές ταφόπετρες ως υλικό κατασκευής οχυρωματικών έργων!»

Για τους Εβραίους της Κρήτης, δυστυχώς, οι μοίρα δεν επεφύλασσε κάτι διαφορετικό από την τύχη όλων των εβραϊκών πληθυσμών της υπόλοιπης Ελλάδας και της Ευρώπης  Το πρωί της 20ής Μαΐου 1944, σε κάθε εβραϊκό σπίτι παραδόθηκε, γραμμένη στα ελληνικά μια ειδική διαταγή: «Δια την μεταφοράν σας πρέπει μαζί με τους εις την οικογένειαν συγκαταλέγοντες εβραϊκής φυλής να ετοιμασθείτε αμέσως προς αναχώρησιν. Εχετε 45΄ να ετοιμασθείτε. Εσείς και οι δικοί σας πρέπει να πάρετε μαζί σας:

Α) ‘Όλα τα προσωπικά χαρτιά

Β) ‘Όλα τα κοσμήματα και άλλα πράγματα σας αξίας

Γ) Σημειώσεις περί τραπεζικών πιστώσεων, συμμετοχής εις οικονομικάς επιχειρήσεις, περί γαιοκτησίας κ.λπ.

Δ) Κουβέρτες, φορέματα και ρούχα, καθώς και πρόχειρα τρόφιμα δια ημέρες. Το συνολικόν βάρος αυτών των πραγμάτων οφείλει να μην υπερβαίνει τα 50 κιλά».

Τη νύχτα της ίδιας ημέρας και ξημερώματα της 21^ης Μαΐου συνελήφθησαν 314 Εβραίοι στα Χανιά και 26 στο Ηράκλειο, οι οποίοι κρατήθηκαν στις φυλακές της Αγυιάς, μέχρι τις 3 Ιουνίου. Στις 4 Ιουνίου με στρατιωτικά αυτοκίνητα τους μετέφεραν σε άθλιες συνθήκες μέσω Ρεθύμνου στο Ηράκλειο, όπου κρατήθηκαν στις φυλακές του φρουρίου Μακάσι. Υπάρχουν μαρτυρίες ότι μόνο δύο Εβραίοι γλίτωσαν τη σύλληψη, γιατί κάποιοι πατριώτες χωρικοί τους έκρυψαν στον Κίσσαμο.

Ο κρητικός λαός, εκτός από τους λίγους δωσίλογους που σύλησαν μαζί με τους Γερμανούς ναζί τη συναγωγή και τα σπίτια τους στα Χανιά, προσπάθησε να συμπαρασταθείμε κάθε τρόπο στους δοκιμαζόμενους συμπατριώτες του. Οι Ναζί, ωστόσο, είχαν τον τελευταίο λόγο. Το απόγευμα της 7^ης Ιουνίου οι 340 Εβραίοι με ξύλο και οδυρμούς επιβιβάστηκαν μαζί με 48 ‘Έλληνες αντάρτες, πιθανόν συλληφθέντες για την απαγωγή Κράιπε και 112 Ιταλούς που πρόσκεινταν στους Συμμάχους, στο μοιραίο φορτηγό ατμόπλοιο, το οποίο όταν νηολογήθηκε στην Αγγλία το1907, έφερε το όνομα «Hollywood”, ενώ μετονομάστηκε σε «Ταναίς»  (Δανάη) το 1935, όταν πέρασε σε ελληνικά χέρια.

Το πλοίο απέπλευσε μετά τη δύση του ήλιου συνοδευόμενο από δύο μικρά καταδιωκτικά σκάφη και το εξοπλισμένο ιστιοφόρο «’Ηρα», με προορισμό το λιμάνι του Πειραιά. Το «Ταναίς» εντοπίστηκε από το αγγλικό υποβρύχιο Vivid στις 2.31 π.μ. της 9^ης Ιουνίου, όταν πλέον η νηοπομπή βρισκόταν στον τομέα περιπολίας του. Στις 3.12 π.μ. το υποβρύχιο βρέθηκε στην κατάλληλη θέση επιθέσεως και εξαπέλυσε εναντίον του «Ταναίς» τέσσερις τορπίλες. Δύο λεπτά αργότερα, δύο από τις τέσσερις τορπίλες χτύπησαν το σκάφος και ακολούθησαν ισάριθμες εκρήξεις. Τη στιγμή εκείνο το πλοίο βρισκόταν 23 μίλια βορειοανατολικά του Ηρακλείου. Τα επόμενα 45 λεπτά τέσσερις ακόμα εκρήξεις ακούστηκαν και το πλοίο βυθίστηκε παίρνοντας μαζί του εκατοντάδες ανθρώπινες ζωές. Το ατμόπλοιο Ταναίς βρισκόταν πλέον στο βυθό, σε βάθος 1.858 μέτρων. Ωστόσο, υπάρχουν κάποιες εκτιμήσεις και θεωρίες ότι το πλοίο βούλιαξαν οι ίδιοι οι Γερμανοί Ναζί.

Οι Εβραίοι της Κρήτης έπεσαν και αυτοί θύματα της «Τελικής Λύσης», με τη διαφορά ότι δεν έφτασαν στα γερμανικά στρατόπεδα εξόντωσης. Ωστόσο, ο τρόπος θανάτους τους  δεν μειώνει σε καμιά περίπτωση τη θυσία τους στο βωμό της πιο τρομακτικής γενοκτονίας -μαζί με πληθυσμούς ρομά και κομμουνιστές- έχει γνωρίσει ποτέ η ιστορία αίματος της ανθρωπότητας. Μετά το Ολοκαύτωμα, στο νησί επέστρεψαν επτά συνολικά Εβραίοι. Το 1956 υπήρχαν μόνο 2 οικογένειες στα Χανιά και αργότερα κανένας. Ο επισκέπτης, όπως και σε άλλες πόλεις της Ελλάδας, λόγου χάρη την Πάτρα, η οποία είχε επίσης μικρή κοινότητα Εβραίων,  δεν θα συναντήσει πολλά ίχνη της εβραϊκής παρουσίας στην πόλη, με φωτεινή εξαίρεση τη Συναγωγή των Χανίων, που αναστηλώθηκε το 1999 και έκτοτε λειτουργεί κατά τις εβραϊκές γιορτές και  ως πολιτιστικό κέντρο.

Δημήτρης Στεμπίλης