Μια θεωρία λέει ότι το πρώτο στολισμένο χριστουγεννιάτικο δέντρο έκανε την εμφάνισή του το 1539 στη Γερμανία, με είδη πρώτης ανάγκης κρεμασμένα τότε στα κλαδιά του.
Κατά τον Γερμανό ιστορικό Αλεξάντερ Ντέμαντ, πρόκειται για ένα έθιμο «με χριστιανικό νόημα, αρχαίες ρίζες και γερμανικού τύπου εορτασμού των Χριστουγέννων».
Άλλοι ερευνητές και λαογράφοι μιλούν για καταβολές από αρχαίες παγανιστικές τελετουργίες, με σκέτα πράσινα κλαδιά αειθαλών δέντρων να χρησιμοποιούνται για να φύγουν τα κακά πνεύματα και να υπάρχει καλή σοδειά μετά το τέλος του χειμώνα.
Όπως και να ’χει, εδώ και πολλές δεκαετίες το χριστουγεννιάτικο δέντρο είναι μέρος του εορταστικού ντεκόρ στον δυτικό κόσμο, αλλά και μιας τεράστιας μπίζνας.
Υπάρχουν φυσικά και τεχνητά, σε διάφορα ύψη, πλάτη και αποχρώσεις, συνοδεία μιας αδιανότητα πια ευρείας διαθέσιμης γκάμας στολιδιών, αξεσουάρ και λοιπών συνοδευτικών -στην πλαστική μορφή τους πλέον ακόμη και με ενσωματωμένα led φωτάκια.
Καθώς όμως ο πλανήτης βιώνει μια ανησυχητική απώλεια της βιοποικιλότητας και μια εφιαλτικά επιδεινούμενη κλιματική κρίση, το χριστουγεννιάτικο δέντρο έχει μπει και αυτό στο «μικροσκόπιο» της περιβαλλοντικής ορθότητας και των βιώσιμων πρακτικών.
Υπάρχει πλέον μια εντεινόμενη συζήτηση γύρω από το ποια είναι η χρηστή χρήση του ή ακόμη και η χρησιμότητά του, στο όνομα μιας εορταστικής μαγείας που που επισκιάζεται από ένα περιβαλλοντικό χάος.
Αφορά τόσο τα φυσικά που καλλιεργούνται σε φυτώρια, κόβονται και πωλούνται κατά την περίοδο προ των Χριστουγέννων και έχουν γίνει κατάξερα λίγο μετά το νέο έτος, όσο και τα πλαστικά που όλο και πιο συχνά καταλήγουν επίσης στα σκουπίδια.
Για το θέμα γίνονται πλέον μελέτες κόντρα σε μελέτες για το ποια από τις δύο επιλογές μπορεί να θεωρηθεί πιο φιλική προς το περιβάλλον, που συχνά είναι ανταγωνιστικές και -όχι τυχαία- γίνονται με χρηματοδότηση της αντίστοιχης βιομηχανίας.
Είτε στη μία, είτε στην άλλη περίπτωση μιλάμε για «χορό» εκατομμυρίων, με ευκρινές αποτύπωμα άνθρακα και καταναλωτικής μανίας.
Αγορά φυσικών χριστουγεννιάτικων δέντρων στην Καλιφόρνια (REUTERS/Daniel Cole)
Φύση «μιας χρήσης» στο σαλόνι
Μόνο πέρυσι αγοράστηκαν περίπου 21,6 εκατομμύρια κομμένα φυσικά χριστουγεννιάτικα δέντρα στις ΗΠΑ, με μέση τιμή τα 75 δολάρια.
Παραδοσιακά, οι πωλήσεις χτυπούν «κόκκινο» μετά την Ημέρα των Ευχαριστιών.
Στη Βρετανία αντίστοιχα, όπου επίσης επικρατεί αυτή η τάση, υπολογίζεται ότι πωλούνται προ των γιορτών περί τα 7-8 εκατομμύρια χριστουγεννιάτικα δέντρα ετησίως.
Αυτά, ενδεικτικά.
Διαθέσιμα σε διάφορα είδη ελάτου, ανάλογα τη χώρα και την περιοχή, οι εκτιμήσεις για τον περιβαλλοντικό αντίκτυπό τους διαφέρουν.
Εάν τα δέντρα για παράδειγμα φυτεύονται σε χορτολιβαδική έκταση με πλούσια άγρια φύση ή κόβονται από δάση, το περιβαλλοντικό κόστος είναι τεράστιο.
Οι δε φυτείες είναι στην πλειονότητά τους μονοκαλλιέργειες, που -λόγω και της αργής ανάπτυξης των εν λόγων δέντρων- βασίζονται σε χρόνια χρήση χημικών λιπασμάτων, ζιζανιοκτόνων και φυτοφαρμάκων.
Άλλοι παράγοντες που παίζουν ρόλο είναι επίσης το πώς ποτίζονται, η χιλιομετρική απόσταση και οι συνεπαγόμενοι ρύποι μεταφοράς από τη φυτεία στους χώρους πώλησης ή εάν φυτεύονται δενδρύλλια στη θέση κάθε κομμένου δέντρου.
Μια γερμανική μελέτη του 2022 πάντως αναφέρει ότι οι φυτείες χριστουγεννιάτικων δέντρων προσφέρουν θέσεις για φωλιές πουλιών σε γεωργικά τοπία.
Τα εκατομμύρια αναπτυσσόμενα δέντρα αντλούν επίσης τεράστιες ποσότητες διοξειδίου του άνθρακα από την ατμόσφαιρα -10 κιλά το ένα ετησίως- τις οποίες αποθηκεύουν μέχρι να κοπούν.
Υπολογίζεται ότι από κάθε τέσσερα στρέμματα φυτειών χριστουγεννιάτικων δέντρων μπορεί να παραχθεί καθημερινά οξυγόνο για 18 άτομα.
Όμως ο κλάδος αντιμετωπίζει πια τα δικά του αυξανόμενα προβλήματα από την υπερθέρμανση του πλανήτη, τα ακραία καιρικά φαινόμενα, τη μετάδοση ασθενειών, αλλά και έλλειψη εργατικού δυναμικού, μέχρι πιο πρόσφατα την αύξηση του κόστους παραγωγής, η οποία μεταφέρεται τελικά στον καταναλωτή.
Παράγοντες που επηρεάζουν το μέγεθος της αγοράς.
Κατασκευή πλαστικών χριστουγεννιάτικων δέντρων στην Κίνα (REUTERS/Carlos Barria/File Photo)
«Αθάνατο» πλαστικό
Ένας παράγοντας είναι και η αλλαγή των καταναλωτικών συνηθειών, καθώς ο ανταγωνισμός γίνεται όλο και πιο σκληρός από τα τεχνητά δέντρα.
Τα περισσότερα κατασκευάζονται στην Κίνα.
Είναι φθηνότερα, επαναχρησιμοποιούμενα, όλο και πιο εύκολα στο στήσιμο και πια με διάφορα εξτρά, ακόμη και αρωματισμένα.
Είναι ωστόσο επίσης από πλαστικό μη βιοδιασπώμενο -τα περισσότερα από PVC- συνήθως κατασκευασμένα σε εργοστάσια του εξωτερικού και με ήδη βαρύ αποτύπωμα άνθρακα μέχρι να καταλήξει από τον εξαγωγέα στον εισαγωγέα, έπειτα σε κάποιο μαγαζί και τελικά στο σπίτι.
Σύμφωνα με τον βρετανικό συμβουλευτικό οργανισμό για το κλίμα Carbon Trust, ένα τεχνητό χριστουγεννιάτικο δέντρα έχει αρχικό αποτύπωμα άνθρακα επτά έως 20 φορές μεγαλύτερο από αυτό ενός φυσικού.
Για να γίνει μικρότερο, εκτιμάται ότι θα πρέπει να επαναχρησιμοποιηθεί για τουλάχιστον επτά χρόνια.
Πολλά όμως καταλήγουν πολύ νωρίτερα στα σκουπίδια και είναι σχεδόν αδύνατο να ανακυκλωθούν, σε αντίθεση με τα ξερά φυσικά που μπορούν να κονιορτοποιηθούν και να ξαναχρησιμοποιηθούν ως οικολογική ύλη.
Ως απάντηση, πάντως, στον κλάδο των κατασκευαστών τεχνητών χριστουγεννιάτικων δέντρων προωθούνται πλέον λύσεις με τη χρήση ανακυκλωμένου πλαστικού ή πλαστικού φυτικής προέλευσης.
Κάτι βέβαια που, σε επίπεδο μαζικής παραγωγής, κοστίζει…
Χριστουγεννιάτικο δέντρο από φωτάκια led στη Ρώμη (REUTERS/Remo Casilli)
Χριστουγεννιάτικο δέντρο σε… εναλλακτικές
Στην αγορά έχουν αρχίσει να αποκτούν απήχηση εν τω μεταξύ διάφορες εναλλακτικές λύσεις για το χριστουγεννιάτικο δέντρο, πέρα από το κομμένο φυσικό ή την πλαστική εκδοχή του.
Κυμαίνονται από κατασκευές με φωτάκια led, μέχρι υπηρεσίες ενοικίασης ενός ζωντανού χριστουγεννιάτικου δέντρου.
Τις παρέχουν πλέον διάφορες εταιρείες, αν και προς το παρόν είναι συνήθως πιο ακριβή επιλογή από την αγορά ενός δέντρου, αναλόγως του είδους και του ύψους.
Είθισται να παρέχονται στους ενοικιαστές με σύστημα στάγδην άρδευσης, ως λύση που συνδυάζει τον σεβασμό προς το περιβάλλον με την οικολογική συνείδηση.
Ζητούμενο εν προκειμένω είναι να μην κόβονται τα έλατα στα φυτώρια, ούτε να πωλούνται, αλλά να ενοικιάζονται σε μεγάλες γλάστρες για την περίοδο των Χριστουγέννων και να επιστρέφονται με το πέρας των εορτών για να μεταφυτευτούν, αντί να καταλήξουν ως ξύλα στο τζάκι ή σε κάποια χωματέρη.
Ειδικοί επισημαίνουν ωστόσο ότι, σε ορισμένα κλίματα, υπάρχει ο κίνδυνος καταστροφής του δέντρου από το θερμοκρασιακό σοκ μεταξύ ενός παγωμένου εξωτερικού περιβάλλοντος και του θερμού εσωτερικού χώρου.
Από την γκάμα των επιλογών για τους καταναλωτικά λιτούς και οικολογικά ακόμη πιο ευαισθητοποιημένους δεν λείπουν προτάσεις περιβαλλοντικών οργανώσεων για τον στολισμό ενός δέντρου που μπορεί να έχει κάποιος στο μπαλκόνι ή στην αυλή του ή ενός φυτού που έχει ήδη στο σπίτι.
Το βασικό στοιχείο άλλωστε αυτών των ημερών δεν είναι το ντεκόρ, αλλά το πνεύμα των Χριστουγέννων.